Nieustanny pośpiech, stres, niewłaściwy sposób odżywiania, zanieczyszczenie środowiska i hałas to tylko niektóre z czynników, które mogą zaburzać równowagę naszego organizmu, prowadząc do wyczerpania. Wyeliminowanie ich z codziennego życia wydaje się być jednak trudne lub wręcz niemożliwe.
Jak więc można sobie pomóc? Odpowiedzią na to pytanie są rośliny o właściwościach adaptogennych. Termin adaptogen został wprowadzony przez lekarza i badacza radzieckiego Nikołaja Lazareva w 1947 r. Definiuje substancję, która pomaga organizmowi reagować na fizyczne, chemiczne i biologiczne czynniki stresujące. Zwiększa nieswoistą odpowiedź immunologiczną przeciwko różnorodnym stresorom i poprawia zdolność do aklimatyzacji w zmiennych warunkach środowiska. Substancje o właściwościach adaptogennych często pochodzą od roślin rosnących w niesprzyjającym klimacie, na przykład w wysokich górach. Ze względu na to, że najpierw same musiały przystosować się do trudnych warunków, łatwiej mogą pomóc zaadaptować się i nam. Rośliny te prowadzą do zmian na poziomie komórkowym poprzez układy enzymatyczne oraz na poziomie narządowym przez wpływ na regulację hormonalną. Są nietoksyczne i działają wielokierunkowo normalizująco na organizm.
Najpowszechniej znanym adaptogenem jest Panax ginseng C.A Meyer – żeń – szeń prawdziwy, stosowany w lecznictwie już od 5 tysięcy lat. Korzeń rośliny swoim wyglądem przypomina kształt ludzkiego ciała, stąd jego chińska nazwa Dżeń-Czien oznaczająca „człowieka korzeń”. Bylina ta rośnie naturalnie w Korei Północnej, Nepalu, wschodnich Chinach i Japonii. Zawiera niezwykle cenne związki, saponiny triterpenowe(ginsenozydy). Wykazuje bardzo szerokie spektrum działania. Podnosi ciśnienie krwi, wzmacnia przy osłabieniu i zmęczeniu, a z drugiej strony obniża aktywność ośrodkowego układu nerwowego działając uspokajająco, przeciwlękowo i relaksacyjnie. Poprawia sprawność fizyczną i umysłową. Wspomaga procesy uczenia się i zapamiętywania. Ogranicza rozwój procesów miażdżycowych poprzez wpływ na poziom cholesterolu we krwi – powoduje wzrost „dobrej” frakcji HDL i obniżenie stężenia „złej” frakcji LDL. Może być przydatny w objawowym leczeniu początkowych etapów choroby Alzheimera. Zwiększa odporność naszego organizmu na zakażenia bakteryjne i wirusowe. Wykazuje pozytywny wpływ na pracę serca (u osób z niemiarowym jego funkcjonowaniem) oraz chroni i regeneruje komórki wątroby uszkodzone na przykład przez alkohol.
Słynny cytat autorstwa Paracelsusa mówiący, że: ” Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną, bo tylko dawka czyni truciznę”, dotyczy również żeń-szenia. Substancja ta nadużywana może powodować tzw. syndrom żeń-szeniowy, objawiający się skokami lub podwyższeniem ciśnienia, nerwowością, bezsennością, nadmiernym pobudzeniem.
Rhodiola rosea L. – różeniec górski to kolejna bardzo ciekawa roślina o właściwościach adaptogennych. Wykorzystywany jest szczególnie jej korzeń (ale również kłącze), który po wysuszeniu wydziela różaną woń i przybierający różowawą barwę pojawiającą się po przełamaniu surowca. Inną znaną nazwą surowca jest określenie „złoty korzeń” pochodzące od zewnętrznego, złotego zabarwienia, błyszczącego po oczyszczeniu. Rośnie w nieprzystępnym klimacie górskim (w Polsce w Sudetach i Karpatach) i w obszarze polarno arktycznym – stąd wywodzi się kolejna potoczna nazwa „arktyczny korzeń” (Arctic Root). Wyciągi z Rhodiola rosea L. powodują wzrost stężenia serotoniny w podwzgórzu i śródmózgowiu, wzrost beta endorfin w osoczu krwi oraz łagodzenie uwalniania peptydów opioidowych. Ogranicza nadmierne wydzielanie kortyzolu oraz wykazuje działanie antyoksydacyjne, przez co chroni układ krążenia i nerwowy przed uszkodzeniem. Może być stosowany podczas chemioterapii jako substancja zmniejszająca szkodliwy wpływ cytostatyków. Za działanie adaptogenne rośliny odpowiadają fenylopropanoidy, głównie salidrozyd i glikozydy fenylopropanoidowe, np. rozyna.
Eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus (Rupr.QMaxim.)Maxim) nazywany jest żeń-szeniem syberyjskim ze względu na obecność eleuterozydów o działaniu podobnym do ginsenozydów. Jest to krzew osiągający wysokość do 4 m rosnący głównie na Syberii. Już Lapończycy zaobserwowali, że jeleń w okresie, gdy rośnie jego poroże poszukuje tej szczególnej rośliny, której spożycie pozwala mu lepiej przetrwać zimę. Eleuterokok został odkryty i przebadany stosunkowo niedawno w Związku Radzieckim przez dr Brekhmana, badacza rosyjskiego, którzy prowadził poszukiwania rodzimych roślin o działaniu podobnym do żeń-szenia. Szef doradców do spraw żywienia rosyjskiego zespołu olimpijskiego, Dr. Sergey Portugalov w 1994 roku powiedział: “Nasza największa przewaga jeśli idzie o osiąganie wybitnych wyników wynikała z suplementacji naturalnych składników pochodzenia roślinnego”. Miał na myśli spożywanie przez zawodników właśnie eleuterokoku, który często był stosowany przez sportowców na Olimpiadach i podczas lotów w kosmos przez rosyjskich astronautów. Eleuterokok jako typowy adaptogen, zwiększa odporność organizmu przeciwko czynnikom stresowym, co skutkuje polepszeniem wydolności fizycznej i psychicznej organizmu w stanach osłabienia, zwiększonego wysiłku fizycznego i umysłowego, rekonwalescencji po przebytych zabiegach lub chorobach. Pomaga również przy zaburzeniach libido.
Cytryniec chiński (Schisandra chinensis (Turcz.)Baill) znany jest od czasów prehistorycznych w tradycyjnej medycynie chińskiej. Jego owoce były wykorzystywane przez chińskich myśliwych jako jedyny pokarm podczas długotrwałych i wyczerpujących wypraw. Aktywność adaptogenna jest zasługą lignanów m.in. schizandryn. Cytryniec poprawia procesy metaboliczne, aktywizuje układ immunologiczny, wpływa korzystnie na procesy poznawcze i pamięć. Dodatkowo działa ochronnie na miąższ wątrobowy i przeciwnowotworowo. W odróżnieniu od żeń-szenia normalizuje ciśnienie tętnicze krwi. Wykorzystywany jest również w produkcji perfum, ze względu na cytrynowy zapach charakterystyczny dla owoców, kory, liści i łodygi. Stosowany w kosmetologii opóźnia procesy starzenia skóry, likwiduje przebarwienia i aktywizuje syntezę kolagenu.
Warto skorzystać z dobroczynnych właściwości wymienionych roślin ze względu na ich wielokierunkowe działanie. Należy jednak zawsze pamiętać o wyborze preparatów o potwierdzonej jakości i konsultacji dotyczącej suplementacji z osobą kompetentną w przypadku przebytych chorób i przyjmowanych leków.
Autorka:
Elżbieta Bury
Studentka IV roku farmacji Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Należy do oddziału PTSF Lublin.
Bibliografia:
- Gerard Nowak „Surowce roślinne stosowane w wyczerpaniu psychofizycznym i stresie” Katedra i Zakład Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
- Grażyna Obidoska Ala Sadowska „Rośliny o działaniu adaptogennym- Adaptogenic plants” Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji roślin 2004 nr 233 Zespół Ekotoksykologii KGHiBR Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa
- Tadeusz Wolski, Agnieszka Ludwiczuk, Tomasz Baj, Kazimierz Głowniak, Łukasz Świątek „Rodzaj Panax – systematyka, skład chemiczny, działanie i zastosowanie oraz analiza fitochemiczna nadziemnych i podziemnych organów żeń-szenia amerykańskiego – Panax quinquefolium L. Cz. I.” © Borgis – Postępy Fitoterapii 2/2008, s. 96-114
- Tomasz Baj HERBARIUM- „Radix Ginseng-korzeń życia.” 08.2009
- Agnieszka Tajer „Rhodiola rosea L. jako przykład rośliny adaptogennej-Rhodiola rosea L. as a adaptogenic plant” ANNALES ACADEMIAE MEDICAE SILESIENSIS praca poglądowa -Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Wydziału Farmaceutycznego z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
- Andrzej Janowski, Ewa Długosz, Małgorzata Gadomska-Nowak, Nidal Laraki „Rhodiola rosea-roślina o działaniu adaptogennym. Nowe możliwości w walce ze stresem i chorobami cywilizacyjnymi. Rhodiola rosea- a plant of adaptogen activity. New possibilities of using Rhodiola rosea in treating stress and civilizational diseases.”, Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej Śląskiej Akademii Medycznej
- Daniel Załuski, Helena D. Smolarz „Eleutherococcus senticosus – przykład rośliny adaptogennej” Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
- http://plprom-file.s3.amazonaws.com/253_adoptogenyinfo.pdf