W przeciągu ostatnich miesięcy problematyka zamiennictwa leków biologicznych była dość często poruszana w przestrzeni publicznej. Dyskusja odnosiła się do stanowiska Ministerstwa Zdrowia, które twierdzi, że możliwe jest dowolne zamiennictwo leków wytwarzanych metodami biotechnologicznymi. Podobnie do tej kwestii odnosi się Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, uzasadniając swoją opinię brakiem stosownych danych literaturowych. Zamiennictwo leków biologicznych budzi jednak coraz więcej wątpliwości, np. w sytuacji, gdy pacjent nie jest informowany o wymianie. Nie bez przyczyny w ubiegłym roku odbyło się wiele spotkań ekspertów z zakresu ochrony zdrowia poświęconych tematyce leków biologicznych i ich zamiennictwa. W lutym Ministerstwo Zdrowia, Polska Akademia Nauk oraz Narodowy Instytut Leków opublikowały wspólną deklarację „Stanowisko ekspertów w sprawie zamiennictwa leków”. Sygnatariusze zaznaczyli, że zamiana leku na inny zawierający taką samą substancję leczniczą nie wpływa na efekty leczenia. Podkreślono jednak, że zamiennik leku powinien odpowiadać oryginalnemu pod względem bezpieczeństwa i efektywności klinicznej. W czerwcu zespół badawczy prof. Marka Świerczyńskiego zorganizował na Uniwersytecie im. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie seminarium naukowe pt. „Substytucja – zamiennnictwo – switch leków biologicznych”. Przybyli na nie pacjenci oraz przedstawiciele środowisk: medycznego, prawniczego i ekonomicznego. Efektem dyskusji było ustalenie, że wymiana leku biologicznego na lek biopodobny powinna odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarską. Następnie w lipcu Ministerstwo Zdrowia opublikowało dokument Polityka Lekowa Państwa 2018-2022, w którym jako jeden z celów wskazano stworzenie w Polsce dogodnych warunków do rozwoju zaawansowanych odpowiedników już istniejących leków biologicznych. Jednym z ostatnich ważnych wydarzeń była zorganizowana przez Katedrę Prawa Cywilnego i Prawa Międzynarodowego Wydziału Prawa i Administracji UKSW w Warszawie III Ogólnopolska Konferencja „Leki biologiczne – aspekty prawne”. Program grudniowego spotkania był bardzo szeroki, obejmował wystąpienie Rzecznika Praw Pacjenta Bartłomieja Chmielowca dotyczące zamiennictwa leków biologicznych oraz trzy panele dyskusyjne, w których wzięli udział eksperci w dziedzinie nauk prawnych, medycznych i farmaceutycznych. Jeden z obszarów debaty poruszał temat zamiennictwa leków w kontekście praw pacjenta do wyrażania świadomej zgody na określone świadczenie zdrowotne.
Historia leków biologicznych
W 1902 r. amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA) określiła, że lekami biologicznymi są używane w celach leczniczych wirusy, surowice i ich pochodne, toksyny i antytoksyny, szczepionki, krew i jej składniki. Jednakże historia współcześnie rozumianych leków biologicznych rozpoczęła się nieco później. Związana była m.in. z zastosowaniem w 1921 r. przez Besta i Bantinga białkowego hormonu insuliny w leczeniu cukrzycy. Duże znaczenie w rozwoju biotechnologii miało odkrycie w 1953 r. przez Watsona i Cricka struktury podwójnej helisy DNA. Kluczowym etapem były lata 80. XX wieku, kiedy wprowadzono do przemysłu farmaceutycznego metody inżynierii genetycznej. Doszło wtedy m.in. do rejestracji pierwszej rekombinowanej ludzkiej insuliny, a następnie erytropoetyny.
Lek biologiczny we współczesnym rozumieniu jest preparatem, którego substancje czynne są wytwarzane przez żywe organizmy, często z wykorzystaniem metod biotechnologicznych i inżynierii genetycznej (skomplikowane systemy komórkowe i techniki rekombinacji DNA).
Najistotniejsze cechy leków biologicznych to:
- budowa białkowa
Mogą się różnić rozmiarem i strukturą. Wyróżnia sią wśród nich białka proste, jak np. insulina czy hormon wzrostu oraz złożone, jak czynniki krzepnięcia krwi i przeciwciała monoklonalne.
- ściśle kontrolowany proces wytwarzania
Produkcja tych leków jest procesem bardziej złożonym niż synteza cząsteczek chemicznych, dlatego wymaga specjalnego nadzoru.
- struktura wielkocząsteczkowa
Składają się z dużych i złożonych struktur cząsteczkowych, dlatego do ich badania muszą być stosowane zaawansowane metody analityczne, jak np. mapowanie peptydów.
- duży stopień zmienności
Kolejne serie tego samego leku mogą charakteryzować się zmiennością (w dopuszczalnych zakresach). Wynika to z faktu, że są produkowane przez żywe, zmienne z natury organizmy.
- rygorystycznie kontrolowana jakość
Podczas wytwarzania leków sprawdzane są specyficzne właściwości fizykochemiczne, aktywność biologiczna, zawartość zanieczyszczeń, jałowość i trwałość. Badania te mają na celu potwierdzenie, że zmienność nie wpłynie w istotny sposób na działanie oraz bezpieczeństwo stosowanych środków.
- potencjalna immunogenność
Zawierają substancje składające się z białek obcych dla układu odpornościowego. Zwykle są dobrze tolerowane, jednak w rzadkich przypadkach mogą wywołać ciężkie i zagrażające życiu działania niepożądane.
Leczenie biologiczne najczęściej stosowane jest w przypadku chorób o podłożu hormonalnym, immunologicznym lub nowotworowym. Ta forma terapii jest wykorzystywana w następujących grupach chorób: reumatoidalne, przewodu pokarmowego, nowotworowe, dermatologiczne, neurologiczne, układu oddechowego oraz w zaburzeniach metabolicznych. Substancje czynne zawarte w lekach biologicznych, tak jak wyżej wspomniano, mają budową białkową. Mogą to być: białka fuzyjne, przeciwciała chimeryczne, przeciwciała humanizowane lub przeciwciała ludzkie. Leki o kluczowym znaczeniu w terapii to: Infliximab, Adalimumab, Certolizumab, Etanercept. Obecnie w Polsce środki te są dostępne najczęściej w ramach programów lekowych, czyli świadczeń gwarantowanych przez Ministerstwo Zdrowia. Dzięki nim pacjenci (po spełnieniu odpowiednich kryteriów włączenia) są leczeni bezpłatnie. Jeszcze niedawno wybór leków biologicznych był znacznie ograniczony. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać w 2006 r., kiedy Europejska Agencja Leków (EMA) zatwierdziła pierwszy preparat biopodobny – substancję o bardzo podobnej budowie i identycznym działaniu w porównaniu do innego leku biologicznego (leku referencyjnego), już wprowadzonego do obrotu w UE.
Termin „lek biopodobny” nie ma definicji prawnej zarówno w prawie polskim jak i europejskim. Określany bywa także jako biosymilant, co jest bezpośrednim tłumaczeniem z języka angielskiego biosimilar drug, funkcjonującego w innych krajach europejskich. W Stanach Zjednoczonych leki te nazywane są Follow-on Biologics (FoB). Co ważne, leku biopodobnego nie uznaje się za odtwórczy (generyczny lub biogeneryczny) odpowiednik leku biologicznego. Wynika to z tego, że leki generyczne to kopie małych cząsteczek chemicznych, na przykład aspiryny czy ibuprofenu. Natomiast leki biopodobne to inne wersje znacznie większych cząsteczek złożonych z tysięcy atomów, które naturalnie występują w naszych organizmach, takich jak: hormony, przeciwciała czy inne proteiny. Poza tym naturalna zmienność i bardziej złożony sposób wytwarzania leków biologicznych nie pozwalają na dokładne odtworzenie mikroheterogenności cząsteczkowej.
Cechy szczególne leków biopodobnych to:
- wysokie podobieństwo do leku referencyjnego,
- brak istotnych klinicznie różnic w porównaniu z lekiem referencyjnym,
- zmienność utrzymywana w ściśle określonych granicach,
- spełnianie rygorystycznych norm jakości, bezpieczeństwa i skuteczności.
Na terenie Unii Europejskiej (UE) to, czy leki biopodobne mają budowę odpowiadającą swoim oryginalnym odpowiednikom, czy będą wywoływały u pacjentów porównywalny do leków oryginalnych efekt terapeutyczny i co za tym idzie, czy będą mogły być dopuszczone do obrotu, ocenia Europejska Agencja Leków (EMA). Dokonuje tego na podstawie pełnej dokumentacji badanego leku złożonej do agencji przez firmę farmaceutyczną, ubiegającą się o dopuszczenie danego leku do obrotu. Agencja ocenia, czy pomiędzy nowym biosymilantem a lekiem referencyjnym nie istnieją istotne różnice mogące wpłynąć na działanie terapeutyczne. EMA dokonuje tej kontroli w oparciu o dane z badań laboratoryjnych oraz klinicznych i konfrontuje z wynikami badań przeprowadzonych dla leku oryginalnego. Ostateczne pozwolenie na dopuszczenie leków biopodobnych do obrotu w UE wydaje Komisja Europejska po otrzymaniu opinii naukowych od EMA. Po trafieniu leków na rynek europejski, EMA bierze udział w monitorowaniu ich bezpieczeństwa oraz występowania działań niepożądanych.
Nie da się ukryć, że wprowadzenie do lecznictwa leków biologicznych zapoczątkowało rozwój innowacji w medycynie i farmacji. W przeciągu ostatnich lat leki biologiczne zaczęły stanowić coraz większy udział w rynku farmaceutycznym. Tak dynamiczny rozwój związany jest zarówno z rozwojem metod biotechnologicznych, jak i z wygasaniem dziesięcioletnich okresów ochrony rynkowej biologicznych leków referencyjnych. Dostępność leków biopodobnych w Unii Europejskiej jest obecnie większa niż gdziekolwiek na świecie.
Źródła:
Biologiczne produkty lecznicze. Aspekty prawne, pod redakcją Marka Świerczyńskiego, Wolters Kluwer, Warszawa 2016r;
Leki biologiczne w polskim systemie ochrony zdrowia, Raport demosEuropa 2015r;
Leki biopodobne w UE. Poradnik dla pracowników służby zdrowia, Europejska Agencja Leków i Komisja Europejska;
Leki biologiczne oryginalne i biopodobne – co powinien wiedzieć dyrektor szpitala, aby zapewnić bezpieczeństwo pacjenta? Prof. n. med. Michał Nowicki Klinika, Uniwersytet Medyczny w Łodzi.
https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/polityka-lekowa-panstwa-2018-2022.html
https://www.woia.pl/news/2883/iii-ogolnopolska-konferencja-leki-biologiczne-aspekty.html
Autor: Dominika Polakowska