Antybiotyki odgrywają kluczową rolę w zwalczaniu bakterii i chorób z nimi związanych. Jednak jak je przyjmować, aby antybiotykoterapia była najbardziej skuteczna? Jak sami możemy wpływać na przebieg swojej farmakoterapii i na jakie połączenia uważać?
Antybiotyki, tak jak wszystkie przyjmowane leki, mogą potencjalnie wchodzić w interakcje z innymi przyjmowanymi substancjami. Niebezpieczne tandemy tworzą zarówno z innymi medykamentami, jak i ze składnikami pożywienia.
Interakcje międzylekowe, inaczej interakcje lek-lek, to zjawisko oddziaływania na siebie nawzajem substancji zawartych w co najmniej dwóch lekach, przyjmowanych w tym samym okresie. 1 Takie oddziaływania mogą mieć różne skutki, w tym zmniejszenie lub zwiększenie skuteczności leku, powstawanie działań niepożądanych lub zmianę sposobu, w jaki leki są przyswajane przez organizm. Interakcje są ważnym tematem farmakoterapii, ponieważ mogą wpłynąć na skuteczność leczenia i bezpieczeństwo pacjenta.1 2
Dzisiaj pochylimy się nad tematem, jakim są interakcje antybiotyków z pożywieniem i lekami.
Szklanka wody
Woda jest uniwersalnym rozpuszczalnikiem dla większości substancji. Jako roztwór obojętny chemicznie nie stwarza ryzyka interakcji z substancją czynną leku.
Do popicia leku najlepszym wyborem będzie przygotowanie szklanki (ok. 200-250 ml) krystalicznego płynu w temperaturze pokojowej. Dlaczego akurat w taki sposób?
Rozpuszczanie i wchłanianie leku wzrasta ze zwiększoną ilością wypitej wody, co jest szczególnie istotne w przypadku leków o charakterze hydrofobowym. Musimy zapewnić lekowi odpowiednią objętość rozpuszczalnika, aby w drodze przez przewód pokarmowy zdołał przybrać odpowiednią formę. 3 4
Jaki za to wpływ ma temperatura wody? Gorący napój może naruszyć otoczkę tabletki i spowodować zbyt szybkie uwolnienie substancji leczniczej. Takie naruszenie leku nie tylko zmniejszy jego skuteczność (niecała dawka lecznicza dotrze do miejsca docelowego), ale uwolniona substancja może także podrażnić górny odcinek przewodu pokarmowego. 3
Dlaczego nie sok, kawa, czy kakao?
Soki owocowe wpływają na rozpuszczalność substancji leczniczej, zmieniając pH soku żołądkowego. 3 Składniki soków, takie jak kwas cytrynowy, mogą tworzyć kompleksy z cząstkami substancji czynnej i znacznie ograniczać jej wchłanianie. 5 6 Szczególnie niebezpieczne jest łączenie leków z sokiem grejpfrutowym – zawiera flawonoidy i furanokumaryny, które wpływają na procesy metabolizmu. Obecna w soku grejpfrutowym naryngenina działa hamująco wobec enzymów z rodziny cytochromu P-450, zwłaszcza CYP3A4 w wątrobie. Te same enzymy biorą udział w metabolizmie niektórych leków, w tym antybiotyków, więc hamowanie przemiany substancji z nich uwalnianych powoduje, że zostaną one w organizmie znacznie dłużej, a ich stężenie i aktywność mogą niebezpiecznie wzrosnąć. 6 7
Kawa (Coffea), herbata (Camellia sinensin), czekolada czy napoje typu cola są bogate w pewien organiczny związek, jakim jest kofeina. Podlega ona przemianom przez enzymatyczny układ cytochromu P-450, metabolizujący też większość leków. Antybiotyk i kofeina oddziałują ze sobą na zasadzie kompetycji, dochodzi do wzajemnego blokowania enzymów i zaburzenia metabolizmu obu substancji. Wskutek takiej interakcji substancje te pozostaną w organizmie na dłużej i mogą osiągać zbyt wysokie stężenia.
Zarówno wspomniane wyżej napoje, jak i napary ziołowe zmieniają aktywność substancji leczniczej, prowadząc do spadku skuteczności terapeutycznej leku, a nawet pojawienia się działania toksycznego. Ponadto, jeżeli zmagamy się dodatkowo z problemami żołądkowymi podczas antybiotykoterapii, to objawy te mogą się nasilić. 6 8
Produkty mleczne, takie jak mleko, jogurty pitne czy kefir, zawierają w sobie takie pierwiastki jak wapń i żelazo, które wpływają na wchłanianie niektórych antybiotyków, np. tetracyklin czy fluorochinolonów. Leki te tworzą z metalami wielowartościowymi chelaty – nierozpuszczalne kompleksy. W wyniku wytworzenia takich połączeń ograniczone zostaje wchłanianie zarówno antybiotyków, jak i jonów. 4 9
Napoje te same w sobie są smaczne i zdrowe, jednak dla bezpieczeństwa terapii i utrzymania jak najwyższej skuteczności leczenia należy się nimi delektować 2-3 godziny przed lub po przyjęciu antybiotyku.
Dodatkowe witaminy
Witaminy przyjmowanie w suplementach diety czy wyrobach medycznych, a także dostarczane do organizmu z sokami owocowymi lub warzywnymi są pożywką dla bakterii i paradoksalnie – nie pomagają w zwalczeniu patogenu, lecz mogą być dla niego korzystne. 5 10 Ostrożnie należy podchodzić także do produktów wysokobłonnikowych – błonnik pokarmowy może wiązać cząstki leków w przewodzie pokarmowym, znacznie ograniczając ich rozpuszczanie i wchłanianie substancji leczniczej do krwi. 3 6
Z posiłkiem czy na czczo?
Dla większości leków z grupy antybiotyków zalecane jest nieprzyjmowanie ich podczas jedzenia. Obecność pokarmu w żołądku może znacznie zmniejszyć wchłanianie antybiotyku, przez co pozostanie on w stężeniu subterapeutycznym, a to nie pozwoli na osiągnięcie założonego efektu terapeutycznego.
Zdolność wchłaniania z pokarmem zależy od właściwości lipofilowych leku. Oksytetracyklina, metacyklina, piwampicylina – z posiłkiem ich wchłanianie jest zredukowane, ale gryzeofulwina (antybiotyk p/grzybiczy) jest dobrze rozpuszczalna w tłuszczach, więc wchłania się lepiej w obecności bogatego w tłuszcze pokarmu. Pokarm pobudza wytwarzanie żółci, a składniki w niej zawarte mogą tworzyć otoczkę micelarną wokół cząstek hydrofilowych, ograniczając ich rozpuszczanie. 3
W takim razie, kiedy można bezpiecznie przyjąć antybiotyk?
Zaleca się zachowanie odstępu minimum 1 godzinę przed posiłkiem lub 2-3 godziny po posiłku. 6
Obfity, szczególnie tłusty i wysokobiałkowy posiłek może opóźnić opróżnianie żołądka, więc w tym przypadku należy zadbać o nieco dłuższą przerwę. 3
Alkohol
NIE POWINNO SIĘ pić alkoholu podczas antybiotykoterapii z kilku powodów.
Po pierwsze, alkohol i antybiotyk mają podobną drogę metabolizowania, kierowaną przez podobne enzymy – w efekcie tej wspólnej drogi czas eliminacji antybiotyku z organizmu może ulec znacznemu wydłużeniu. Ponadto enzymy pobudzone przez alkohol przekształcają niektóre leki w związki toksyczne, które w stanie wywołać szereg działań niepożądanych lub uszkodzić narządy, takie jak wątroba czy nerki, nawet w stopniu ciężkim (np. marskość). 11 12
Warto też podkreślić działania niepożądane wynikające bezpośrednio ze spożywania alkoholu, które leczenie może nasilić. Picie alkoholu podczas antybiotykoterapii może prowadzić dodatkowo do odwodnienia, poważnych problemów żołądkowych, zakłócać normalny sen i osłabiać odpowiedź odpornościową. 11 12 Interakcja alkoholu z antybiotykiem grozi jeszcze jednym poważnym powikłaniem – reakcją disulfiramową, powodującą niebezpieczne upośledzenie metabolizowania aldehydu octowego i gromadzenia się go w organizmie. Zatrucie to może wystąpić z lekami takimi jak metronidazol, cefoperazon czy chloramfenikol. 12
Interakcje z innymi lekami
Niebezpieczne interakcje między antybiotykami a innymi substancjami mogą prowadzić do obniżenia skuteczności leczenia lub nawet wywołania niepożądanych efektów ubocznych.
Terapia hormonalna i środki antykoncepcyjne – antybiotyki z grupy beta-laktamowych lub tetracyklinowych mogą wyraźnie zmniejszyć skuteczność przyjmowanych środków hormonalnych i osłabiać ich działanie. Stosowanie leków przeciwdrobnoustrojowych nie jest jednak w tym przypadku bezwzględnie zabronione, należy zawsze poinformować lekarza o aktualnie przyjmowanych lekach, aby odpowiednio dobrać terapię. 13 14
Diuretyki pętlowe i osmotyki – przyjmowanie jednocześnie antybiotyków z grupy antybiotyków beta-laktamowych, aminoglikozydowych czy peptydowych równocześnie z lekami moczopędnymi zwiększa ryzyko nefrotoksycznego działania leków przeciwdrobnoustrojowych. 1
Leki przeciwzakrzepowe – antybiotyki beta-laktamowe (zwłaszcza penicyliny) oraz tetracyklinowe nasilają działanie antykoagulacyjne, zwiększając ryzyko krwotoków. 13 Sulfonamidy (sulfametoksazol z trimetoprimem) oraz chemioterapeutyki (trimetoprim, metronidazol), wpływają na współczynnik INR, określający czas protrombinowy. Szczególne znaczenie klinicznie ma to dla pacjentów stosujących warfarynę. Nieco słabszy wpływ wywierają fluorochinolony, takie jak cyprofloksacyna, lewofloksacyna oraz makrolidy jak klarytromycyna. 13 9
Leki przeciwcukrzycowe – antybiotykoterapia powinna być stosowana wyjątkowo ostrożnie u diabetyków. Cukrzyca osłabia odpowiedź odpornościową zarówno humoralną, jak i komórkową, za to hiperglikemia może prowadzić do zwiększenia zjadliwość bakterii. 15 Pacjenci z cukrzycą są szczególnie narażeni na wywołanie hipoglikemii przy stosowaniu antybiotyków z grupy makrolidów (klarytromycyna), chemioterapeutyków (metronidazol), a także sulfonamidów i fluorochinolonów. 15 Ponadto antybiotyki mogą niebezpiecznie nasilać działanie leków przeciwcukrzycowych, jak to ma miejsce przy stosowaniu tetracyklin. 13 15
Środki alkalizujące (odkwaszające) – zwiększają pH żołądka, co może znacznie obniżyć wchłanianie antybiotyków o charakterze kwaśnym, takich jak tetracykliny, penicyliny, cefalosporyny (beta-laktamowe). 3 4
Niesteroidowe leki przeciwzapalne – łączenie NLPZ z antybiotykami nie jest jednoznacznie przeciwwskazane. Jednak addycyjna lekoterapia może dodatkowo obciążać wątrobę i prowadzić pośrednio do zaburzeń z nią związanych. 5 Podczas stosowania NLPZ z antybiotykami aminoglikozydowymi szczególną ostrożność powinny zachować osoby starsze oraz mające problemy z nerkami. Połączenie to bowiem może powodować zmniejszenie filtracji kłębuszkowej nerkowej i zwiększać ryzyko oto- i nefrotoksyczności stosowanych leków. 5 1
Leki przeciwwirusowe – łączenie tych medykamentów z lekami przeciwdrobnoustrojowymi nie jest przeciwwskazane, ale terapia mija się z celem i może przyczynić się do wzrostu antybiotykooporności. W przypadku zalecenia takiego połączenia leków najlepiej skonsultować się z lekarzem czy na aktualne schorzenie potrzebna jest terapia przeciw wirusom, czy przeciw bakteriom. 13 2
Podsumujmy!
Terapia antybiotykami jest szczególnie wrażliwa na popełniane błędy. Ich odpowiednia skuteczność jest kluczowa dla naszego zdrowia, a unikanie niepożądanych interakcji to kwestia świadomości i odpowiedzialności. Wiele interakcji jest mało oczywistych i sami możemy nie wiedzieć, że szkodzimy swojemu leczeniu.
W razie jakichkolwiek wątpliwości odnośnie swojej farmakoterapii zawsze należy sprawdzić w ulotce informacje o leku, a przed rozpoczęciem leczenia poinformować lekarza o innych przyjmowanych lekach, żeby zapewnić sobie skuteczną i bezpieczną terapię. Zdrowie to nasza największa wartość, warto o nie dbać z rozwagą.
Karolina Piechaczek
Źródła:
1. Neumann-Podczaska A., Wieczorowska-Tobis K., Grześkowiak E. “Interakcje lek-lek w geriatrii” Drug-drug interactions in geriatric medicine., 2013
2. Bryson B., Ciało. Instrukcja dla użytkownika, Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2020
3. Sznitowska M., Kaliszan R. Elsevier, Biofarmacja, 83 –106, Wrocław 2021
4. Arcy P. F., J. C. McElnay. “Drug-metal ion interactions in the gut.” Metal Ions in Biological Systems: Volume 14: Inorganic Drugs in Deficiency and Disease, 2023
5. Woroń J., Kostka-Trąbka E. Znaczenie interakcji leków dla skuteczności i bezpieczeństwa farmakoterapii w otolaryngologii. Otorynolaryngologia, 2003
6. Gdzie Po Lek, Ciastek M. Jak łączyć leki z jedzeniem? https://www.gdziepolek.pl/artykuly/jak-laczyc-leki-z-jedzeniem [Opublikowano: 14.04.2023 r. Dostęp: 14.11.2023 r.]
7. Pelc P., Szpytma D., Obuchowska A., Baran A. Interakcja leków z pożywieniem., 2021
8. Grzegorzewski J, Bartsch F, Köller A, König M. “Pharmacokinetics of Caffeine: A Systematic Analysis of Reported Data for Application in Metabolic Phenotyping and Liver Function Testing.” Front Pharmacol, 2022
9. Medycyna Rodzinna, Istotne klinicznie interakcje leków w podstawowej opiece zdrowotnej https://www.mp.pl/medycynarodzinna/artykuly/258190,istotne-klinicznie-interakcje-lekow [Opublikowano artykuł: 2019 Opublikowano tłumaczenie: 12.04.2021 r. Dostęp: 10.11.2023 r.]
10. Bałyś T, Antybiotykoterapia https://multimed.info.pl/antybiotykoterapia/ [Dostęp: 14.11.2023 r.]
11. Drugs.com, Can You Drink Alcohol With Antibiotics? https://www.drugs.com/article/antibiotics-and-alcohol.html [Ostatnia aktualizacja: 15.02.2022 r. Dostęp: 12.11.2023 r.]
12. Mergenhagen K. A., Wattengel B. A., Skelly M. K., Clark C. M., Russo T. A. “Fact versus fiction: a review of the evidence behind alcohol and antibiotic interactions.” Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 2020
13. Leki.pl, Polski A., Jakich leków nie wolno łączyć z antybiotykami? https://leki.pl/poradnik/interakcje-antybiotykow-z-innymi-lekami/ [Opublikowano 14.01.2022 r. Dostęp: 10.11.2023 r.]
14. Stanowisko Zespołu Ekspertów POLSKIEGO TOWARZYSTWA GINEKOLOGICZNEGO dotyczące przyczyn braku skuteczności antykoncepcji hormonalnej. Ginekol Pol, 2011
15. Hegazy W. A., Rajab A. A., Lila A. S. A., Abbas H. A. “Anti-diabetics and antimicrobials: Harmony of mutual interplay.” World Journal of Diabetes, 2021