Antykoncepcja to temat, który budzi wiele emocji i pytań. Choć zasady jej działania mogą być stosunkowo proste, wokół skuteczności i bezpieczeństwa wciąż narastają kontrowersje. Ze względu na rosnącą popularność w ostatnim czasie, warto zwrócić uwagę na informacje, które mogą być przydatne dla pacjentek.
Obecnie ponad 100 milionów kobiet na świecie stosuje doustne tabletki antykoncepcyjne. Popularność tej metody różni się w zależności od kraju – w Japonii jest mało popularna, natomiast w Holandii korzysta z niej ponad 40% kobiet. 1 Antykoncepcja doustna w Polsce od lat plasuje się na końcu europejskich rankingów dostępności, uzyskując 33,2% możliwych punktów. 2 Warto zauważyć, że w ostatnich latach wzrósł popyt na antykoncepcję awaryjną, osiągając w 2023 roku liczbę 250 do 300 tysięcy przepisywanych recept rocznie. 3
Odpowiedzią na te potrzeby jest rządowy program testowy, obowiązujący do 30 czerwca 2026 roku, w ramach którego farmaceuci mogą wystawiać recepty na preparaty zawierające octan uliprystalu. Leki te, dostępne już w ponad 50 krajach, mogą być przepisywane osobom, które ukończyły 15. rok życia bez zgody lub obecności rodzica. Z kolei wiek weryfikowany jest na podstawie dokumentu ze zdjęciem. Dodatkowo w programie pilotażowym wprowadzono ograniczenie, które pozwala na korzystanie z tabletki nie częściej niż raz na 30 dni. 4
Jak działa antykoncepcja awaryjna?
Tabletka „dzień po” działa głównie w celu opóźnienia lub zahamowania owulacji, czyli procesu uwolnienia komórki jajowej z jajnika. W przypadku, gdy owulacja jeszcze się nie wydarzyła, tabletka ma szansę opóźnić ten proces, zapobiegając tym samym połączeniu plemnika z jajeczkiem, co uniemożliwia zapłodnienie. Jeśli owulacja już miała miejsce, tabletka nie ma wpływu na dalszy proces zapłodnienia, ponieważ nie może oddziaływać na komórkę jajową, która została już uwolniona. Dlatego jej skuteczność jest najwyższa, gdy zostanie przyjęta jak najszybciej po stosunku, najlepiej przed owulacją, kiedy ma największą możliwość zablokowania uwolnienia komórki jajowej. 5
Preparat z octanem uliprystalu najlepiej działa do 120 godzin. Jej najlepsza skuteczność osiągana jest w ciągu pierwszych 24 godzin – wtedy jej efektywność może wynosić aż 98%. Preparat działa zarówno na czczo, jak i po jedzeniu. 3 Warto zauważyć, że koszt jednej tabletki zaczyna się od 71,99 zł, a wydatek ten w całości ponosi pacjentka. 6
Jak wygląda wywiad farmaceutyczny i dlaczego jest tak ważny?
W ramach pilotażu farmaceuta zobowiązany jest do przeprowadzenia wywiadu z pacjentką, która zgłasza chęć zakupu tabletek „dzień po”. Wywiad ten pełni kluczową rolę edukacyjną, pozwalając nie tylko na ocenę zasadności wydania leku, ale także na wyjaśnienie, jak prawidłowo wykonać test ciążowy i jak interpretować jego wyniki. Wsparciem w tym procesie są ulotka „Co powinnaś wiedzieć o doustnej antykoncepcji awaryjnej?” oraz kwestionariusz pacjentki, które pomagają w podejmowaniu świadomej decyzji. 4
Kwestionariusz zawiera pytania dotyczące czasu, jaki upłynął od potencjalnie ryzykownego stosunku, długości jej cyklu menstruacyjnego oraz daty ostatniego krwawienia. Dodatkowo przykładowe pytania mogą dotyczyć stosowanych leków, alergii na leki, używania antykoncepcji, problemów z wątrobą, nietolerancji pokarmowych lub karmienia piersią. 4
Jakie jest ryzyko zajścia w ciążę po stosowaniu tabletki „dzień po”?
Badania nad antykoncepcją awaryjną są ograniczone, zwłaszcza gdy celem jest ciąża, ze względu na kwestie etyczne. Dlatego trudno jest dokładnie określić jej skuteczność. Z danych wynika, że zwykle 1-2 kobiety na 100 mogą zajść w ciążę, mimo zastosowania antykoncepcji awaryjnej. Z kolei dla tabletek zawierających octan uliprystalu dane wskazują, że odsetek zajścia w ciążę wynosi od 0,9% do 2,1%. 5 Warto przypomnieć, że kluczową rolę w skuteczności tej metody odgrywa czas stosowania. 3
Przed zastosowaniem antykoncepcji awaryjnej warto upewnić się, że kobieta nie jest w ciąży. W przypadku niezabezpieczonych stosunków w ciągu ostatnich 5 dni, zaleca się rozważenie wykonania testu ciążowego. Może on być pomocny, jeśli spóźnia się miesiączka, jest krótsza lub mniej obfita niż zwykle, lub pojawiły się objawy ciąży, takie jak nudności czy bolesność piersi. Należy pamiętać, że test ciążowy może nie wykryć ciąży, jeśli zapłodnienie miało miejsce 2-3 tygodnie temu, ponieważ poziom hormonu ciążowego może być wciąż zbyt niski. 3
Zmiany w miesiączkowaniu po tabletce „dzień po”
Stosowanie tabletki „dzień po” może wpłynąć na regularność i intensywność cyklu menstruacyjnego. Po jej zastosowaniu może wystąpić nieregularne krwawienie przed spodziewaną miesiączką lub jej opóźnienie. Niektóre kobiety zauważają zmiany w ilości krwi lub czasie trwania menstruacji. Zmiany te są zazwyczaj krótkotrwałe. 3
Czy tabletki „dzień po” są metodą aborcji?
Tabletki „dzień po” nie są tabletkami wczesnoporonnymi, ponieważ nie powodują poronienia ani nie niszczą zarodka. Ich działanie polega na opóźnieniu lub zatrzymaniu owulacji, czyli momentu, gdy komórka jajowa opuszcza jajnik. Dzięki temu zapobiegają zapłodnieniu, ponieważ plemnik nie może połączyć się z jajeczkiem. 3
Stosowanie antykoncepcji awaryjnej u mam
Octan uliprystalu nie powinien być przyjmowany przez kobiety podejrzewające u siebie ciążę lub będące w ciąży. Należy jednak zaznaczyć, że substancje te nie przerywają już istniejącej ciąży. 6
W okresie poporodowym stosowanie hormonalnej antykoncepcji może obniżać produkcję mleka, dlatego zaleca się jej unikanie przez pierwsze 6-8 tygodni po porodzie. U kobiet, które nie karmią piersią, owulacja zazwyczaj pojawia się dopiero po 6 tygodniach, choć w niektórych przypadkach może wystąpić wcześniej. Z tego powodu pacjentki w okresie poporodowym mogą również potrzebować antykoncepcji awaryjnej. 8, 9
Czy tabletka „dzień po” jest bezpieczna?
Doustna antykoncepcja awaryjna jest zazwyczaj bezpieczna, ale należy upewnić się, że pacjentka nie ma alergii na składniki leku. Istnieją ostrzeżenia dotyczące jej stosowania w ciąży oraz u osób z ciężką astmą, zwłaszcza leczoną glikokortykosteroidami. Ważne jest również, aby unikać łączenia octanu uliprystalu z innym lekiem antykoncepcyjnym np. lewonorgestrelem, ponieważ mają przeciwstawne działanie. Lek może wchodzić także w interakcje z innymi lekami, takimi jak antybiotyki, leki przeciwwirusowe i dziurawiec. Z kolei skutki uboczne mogą obejmować nudności, wymioty, bóle głowy, wahania nastrojów i bezsenność. Jeśli objawy są uporczywe, należy skontaktować się z lekarzem. 7
Podsumowanie
Antykoncepcja awaryjna to nie tylko kwestia medyczna, ale również społeczna i edukacyjna. Jej rosnąca popularność pokazuje, jak bardzo potrzebne są narzędzia wspierające kobiety w trudnych sytuacjach, ale jednocześnie uwydatnia luki w edukacji seksualnej i dostępności środków zapobiegawczych. Istotnym pytaniem pozostaje, jak społeczeństwo może lepiej wspierać świadome decyzje reprodukcyjne i minimalizować konieczność stosowania takich metod. Może to być impuls do głębszej refleksji nad równowagą między prawem do wyboru a potrzebą szeroko zakrojonej edukacji.
Adam Krzeszowiec
Źródła:
- Dębski R., Antykoncepcja – metody zapobiegania niepożądanej ciąży., Ginekol Pol., 834–841, 2007 [Dostęp: 30.04.2025]
- Global Contraception Policy Atlas, https://contraception.srhrpolicyhub.org/region/?region=eu [Dostęp: 30.04.2025]
- Sierpniowska O., Jędra A., i Waszyk-Nowaczyk M., Antykoncepcja awaryjna Wytyczne dla farmaceutów, Zdrowie reprodukcyjne Opieka farmaceutyczna , 1, 2024 [Dostęp: 30.04.2025]
- dziennikustaw.gov.pl, https://www.dziennikustaw.gov.pl/DU/2024/662 [Opublikowano: 29.04.2024, dostęp: 30.04.2025]
- The Faculty of Sexual & Reproductive Healthcare, FSRH Guideline Emergency Contraception, 2017 [Dostęp: 30.04.2025]
- gdziepolek.pl, https://www.gdziepolek.pl/produkty/87820/ellaone-tabletki/apteki?pvid=208999 [Dostęp: 30.04.2025]
- rejestry.ezdrowie.gov.pl, Charakterystyka Produktu Leczniczego: Escapelle tabletki 1500 mikrogramów; Livopill tabletki 1,5 mg; Nopregy tabletki 1500 mikrogramów [Dostęp: 30.04.2025]
- Academy of Breastfeeding Medicine Protocol Committee, ABM Clinical Protocol #13: Contraception During Breastfeeding, Breastfeeding Medicine, 1, 1, 43–51, 2006 [Dostęp: 30.04.2025]
- Jackson E. and Glasier A., Return of Ovulation and Menses in Postpartum Nonlactating Women, Obstetrics & Gynecology, 117, 3, 657–662, 2011 [Dostęp: 30.04.2025]