Brzoza – niepospolita piękność lasu - Polskie Towarzystwo Studentów Farmacji

„Może te leki z żywego drzewa
Słów mnie nauczą, których mi trzeba;
Na chwałę brzozom, na chwałę latu,
Ustom obłędnym, bożemu światu!”
Julian Tuwim

Wczesną wiosną jako jedne z pierwszych rozwijają się z pączków drobne zielone liście, przynosząc ulgę oczom znużonym jałowym i ospałym widokiem zimy, zaś jesienią okrywają się barwami złota i bursztynu, emanując światłem w parkach i lasach zapadających powoli w mroźny sen. Podziwiamy ich urok, zauważamy smukłą biel pnia, ignorujemy je, widzimy na co dzień, nie myślimy wiele o tym pięknym drzewie. Lecz brzoza, dumna betula, choć powszechna, kryje w sobie ogromną wartość i skarb zdrowia. Pozwólcie więc sobie na poznanie tej wyjątkowej rośliny, jej historii, legend oraz najniezwyklejszej tajemnicy: leczniczych właściwości „drzewa życia” – brzozy.

Kropla prawdy w oceanie legend

W kulturze północnoamerykańskich Indian brzoza portretowana jest jako dar od bóstw, sprzymierzeniec ludzi oraz symbol życzliwości. Była legendarnym „drewnem, które pali się, nawet gdy jest mokre”, ponadto z jej kory przygotowywano canoe, okrycia domów, pojemniki i skrzynie, zaś wiosną zbierany był cenny sok i surowce mające uzdrawiające właściwości.

Mroczniejsze właściwości brzozy pojawiły się w wierzeniach słowiańskich, gdzie drzewo to chroniło przed duchami i odpędzało złe moce. Z tych powodów sadzona była często przy grobach zmarłych, a z drewna jej budowano kołyski dziecięce, by na noworodki nie spadł żaden urok.

Jednakże betula nie była jedynie potężnym amuletem i strażnikiem, była również symbolem miłości, wesela i rodziny. Z drzewnych witek przygotowywano wianki i ozdoby domów w czasie Zielonych Świątek, zaś Rzymianie pletli z gałęzi weselne pochodnie, których płomień miał przynieść nowożeńcom szczęście i pomyślność.

Szerokie zastosowanie brzozy tak w lecznictwie, jak i w życiu codziennym, owiane dodatkowo mgiełką czci i niezwykłości, sprawiło, że z pozoru pospolite drzewo, obdarzone zostało przez nas, samych ludzi, aurą magiczności.^{1 2 3}

Surowiec leczniczy i wskazania

Lśniące, pokryte jeszcze woskiem drobne listki, stanowiące surowiec leczniczy pozyskiwany z brzozy, należy zebrać w maju i suszyć w przewiewnych, zacienionych miejscach. Do celów leczniczych wykorzystuje się ponadto pączki suszone oraz świeże, korę oraz sok zbierany z pni wczesną wiosną.

Liście działają przede wszystkim moczopędnie, eliminując z moczem chlorki oraz kwas moczowy oczyszczając organizm i wypłukując z osady z nerek. Działają również napotnie, więc stosowane razem z korą, mającą przeciwgorączkowe właściwości, stosowane są w zwalczaniu podwyższonej temperatury.

Właściwości lecznicze brzozy wywodzą się przede wszystkim z obecności betuliny, organicznego związku chemicznego z grupy trójterpenów, występujący w dużej ilości m.in. w korze betuli, nadając jej charakterystyczny biały kolor. Substancja ta wykazuje swoją użyteczność w walce z wieloma schorzeniami. Pełni pośrednią rolę w aktywacji genów odpowiedzialnych za syntezie kwasów tłuszczowych, trójglicerydów i cholesterolu, co skutkuje obniżeniem jego poziomu we krwi i pomaga w walce z otyłością. Betulina zwiększa również wrażliwość komórek na insulinę oraz stosowana jest w leczeniu nowotworów.

Produkty z brzozy powinny być stosowane z umiarem i według zaleceń producenta, standardowa dawka naparów z liści oraz świeżego soku nie powinna przekraczać 3 szklanek. Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania, odradza się podawania produktów z brzozy dzieciom, zaś kobiety w ciąży lub karmiące piersią, powinny skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem kuracji. Alergicy i osoby nadwrażliwe na pyłek lub liście brzozy powinny zrezygnować z ich dodatku w mieszankach ziołowych, lub zasięgnąć wcześniej profesjonalnej opinii lekarskiej.^{4 5}

Codzienne zastosowanie brzozy w gospodarstwie domowym

Pomimo iż ze względu na synergiczne działanie roślin zielarskich, stosowanie mieszanek ziołowych jest skuteczniejszą formą terapii, surowiec leczniczy stosowany choćby w pojedynkę ma ogromną wartość i wpływ na zdrowie osób go stosujących. Poniższe przepisy są zaledwie czubkiem góry lodowej różnych możliwości wykorzystania betuli, prostota i łatwość ich wykonania sprawia, że brzoza stanowi cenny dodatek każdej domowej apteczki.

            1) Napar: 40 g liści zaciąganych przez 10 minut w litrze wrzącej wody, pitych po filiżance między posiłkami stosowany jest jako środek moczopędny, przeciwobrzękowy oraz przeciwzapalny.
            2) Sok ze świeżych liści pity po 40 kropli w 1/4 szklanki wody działa jako środek moczopędny, lekko napotny i antyreumatyczny.
            3) Odwar z pączków brzozy, przygotowany ze 150 gram surowca w litrze wrzątku pity filiżankę przed posiłkiem stosuje się przy gorączce. Warto dodać wcześniej gram węglanu wapnia w celu lepszego rozpuszczenia żywicy. Napar z pączków reguluje również pracę gruczołów łojowych, polepsza stan włosów i skóry oraz działa oczyszczająco na organizm.
            4) Odwar z kory, przygotowany z łyżeczki skruszonego surowca w szklance wrzątku wykorzystywany jest w zewnętrznym leczeniu chorób skóry, np. łuszczycy. Ponadto nasiąknięte odwarem okłady mają działanie odkażające wobec ran.
            5) Sok wyciekający z naciętego pnia można pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami, by wspomóc leczenie kamicy moczowej, zapalenie nerek i pęcherza moczowego. Sok nadaje się do przechowywania w lodówce.^{6 7}

Wczesną wiosną, zanim pojawią się pierwsze liście na gałęziach, a soki w pniu zaczynają szybciej krążyć, zbierany jest sok brzozowy. Jest to wyjątkowy produkt zawierający wiele witamin i minerałów. Jest między innymi źródłem witaminy B i C, betuliny, tanin i flawonoidów, kwasów organicznych jabłkowego i cytrynowego oraz soli mineralnych potasu, sodu, żelaza, cynku i magnezu. Picie soku działa oczyszczająco na organizm, wspomaga pracę nerek oraz usuwa nadmiar wody, wspomagając leczenie dny moczanowej, obrzęków sercowo-naczyniowych, kamicy nerkowej i przewlekłych chorób dróg moczowych.

Salicylan metylu znajdujący się w soku, wspiera działanie przeciwbólowe, stąd zastosowanie w terapii bólu mięśni oraz stawów, zwłaszcza w przebiegu chorób reumatycznych.

Należy wspomnieć również o zawartych w nim przeciwutleniaczach, pomagającym w profilaktyce chorób niedokrwiennych serca. Jego składniki wspomagają ponadto układ odpornościowy, przeciwdziałając zapadaniu na choroby sezonowe, np. grypę. Stosowany jest również w przypadku wrzodów, nadżerek i nieżytu żołądka oraz anemii, zaś w medycynie ludowej stosowany jest jako środek przeciwnowotworowy.

Oczywiście sok i woda brzozowa są również sprzymierzeńcem piękna i estetyki, bowiem wcierany we włosy poprawia ich kondycję oraz objętość, zaś stosowany na twarz i skórę głowy reguluje pracę gruczołów łojowych. Stosowany zewnętrznie przyśpiesza również gojenie się ran, oparzeń i otarć.^{6 8}