Producenci reklam próbując zobrazować działanie syropów na kaszel, mogli już niejednego pacjenta wprowadzić w błędne przekonanie, że syrop po połknięciu trafia prosto do płuc. A jak jest naprawdę? I w jaki sposób syropy oraz inne postacie leków na kaszel wykazują swoje działanie?
Czym jest kaszel?
Kaszel to odruch obronny organizmu, którego celem jest udrożnienie górnych dróg oddechowych. Może być wywołany pojawieniem się w drogach oddechowych ciała obcego lub rozwijającym się w wyniku chorób stanem zapalnym – dochodzi wówczas do drażnienia zakończeń nerwowych i pojawienia się kaszlu. 1
Receptory kaszlu znajdują się nie tylko w drogach oddechowych, ale także w żołądku, przeponie, osierdziu oraz przewodzie słuchowym.
Bodźce stymulujące odruch kaszlu mogą być różne np. termiczne, chemiczne, mechaniczne.
W czasie infekcji główną przyczyną występowania kaszlu jest uszkodzenie błony śluzowej dróg oddechowych i odsłonięcie zakończeń nerwowych. Z tego powodu nawet bodźce, które fizjologicznie są obojętne – w czasie infekcji wywołują kaszel. 2
Podczas infekcji uszkodzeniu ulegają rzęski śluzówki, a także dochodzi do nadreaktywności drzewa oskrzelowego, co powoduje, że kaszel może utrzymywać się nawet do 6 tygodni po wyleczeniu innych objawów choroby. 3
Kaszel kaszlowi nierówny
Wyróżniamy kaszel suchy, który jest napadowy i uporczywy oraz mokry (produktywny), czyli taki z zalegającą wydzieliną.
Kaszel mokry wywołany jest zagęszczeniem i utrudnieniem wydzielania płynu surowiczo–śluzowego występującego w oskrzelach. Fizjologicznie płyn ten pokrywa nabłonek migawkowy oskrzeli. Jego zadaniem jest zatrzymywanie bakterii i pyłów, które dotarły do niego wraz z wdychanym powietrzem, a następnie jest przesuwany do krtani – w celu wykrztuszenia.
W stanach zapalnych płyn surowiczy może ropieć. 1
W trakcie leczenia kaszlu produktywnego zaleca się picie zwiększonej ilości płynów. Pomocne może okazać się także oklepywanie pleców chorego, w celu ułatwienia odkrztuszania wydzieliny z dróg oddechowych. Leki wykrztuśne należy przyjmować rano lub w trakcie dnia – maksymalnie 4 godziny przed snem.
Podczas terapii kaszlu suchego powinno unikać się czynników drażniących (np. dymu papierosowego). Warto wtedy również stosować miód, wcierać maści z olejkami eterycznymi w skórę klatki piersiowej oraz wykonywać inhalacje solą fizjologiczną, których celem jest zmniejszenie przekrwienia krtani. 3
Kaszel suchy należy leczyć lekami przeciwkaszlowymi, natomiast kaszel mokry — lekami wykrztuśnymi. Nie powinno się leczyć kaszlu z wydzieliną lekami przeciwkaszlowymi, ponieważ może to powodować zwiększenie zalegania wydzieliny w górnych drogach oddechowych i w efekcie przedłużyć przebieg infekcji. 3
Leki pochodzenia roślinnego od dawna wykorzystywane są w leczeniu kaszlu i chętnie wybierane przez pacjentów. Wyróżniono do tej pory ponad 100 roślin, które wykazują działanie łagodzące kaszel. Leki zawierające w swoim składzie substancje roślinne są łatwo dostępne, zwykle bez recepty. Wykazują mniejszą (ale wciąż niezerową!) liczbę działań niepożądanych. Jednak preparaty te zwykle służą do leczenia objawowego kaszlu, dużo rzadziej przyczynowego. 4
Leczenie kaszlu suchego
Najpopularniejszymi preparatami stosowanymi w celu łagodzenia kaszlu suchego są te pozyskiwane z surowców roślinnych o działaniu osłaniającym. Wykazują bardzo niewielką liczbę działań niepożądanych, przez co mogą być stosowane u dzieci i osób starszych. Ich działanie jest stosunkowo słabe, dlatego stosuje się je raczej wspomagająco. Najczęściej występują w postaci preparatów złożonych. Wykorzystywane surowce zawierają śluzy, dzięki którym łagodzą objawy kaszlu poprzez powierzchniowe powlekanie błon śluzowych zmienionych przez stan zapalny (w obrębie gardła, a po podaniu doustnym również żołądka).
Zaliczamy do nich surowce takie jak: korzeń prawoślazu (Althaeae Radix), liść prawoślazu (Althaeae Folium), kwiatostan lipy (Tiliae Inflorescentia), kwiat dziewanny wielokwiatowej (Verbasci Flos) — który oprócz działania przeciwkaszlowego wykazuje także działanie wykrztuśne, liść podbiału (Farfarae Folium) — który jest stosowany tradycyjnie w leczeniu zapalenia oskrzeli i astmy, a także ma działanie przeciwbakteryjne, neuroprotekcyjne, antyoksydacyjne i przeciwzapalne. 4 5
Poza surowcami roślinnymi zastosowanie w leczeniu suchego, napadowego kaszlu znajdują również inne substancje. Można je podzielić na:
I. Leki przeciwkaszlowe działające ośrodkowo, czyli hamujące czynność ośrodka oddechowego i ośrodka kaszlu:
1. Opioidowe:
- o silnym działaniu narkotycznym i uzależniającym: morfina (w dawce 10 mg), metadon, oksykodon, hydromorfon (leki te działają dodatkowo przeciwbólowo),
- o słabych właściwościach narkotycznych i uzależniających: kodeina, hydrokodon, dihydrokodeina,
- niepowodujące uzależnienia: dekstrometorfan (działa dodatkowo przeciwdrgawkowo)
2. Nieopioidowe: butamirat, pentoksyweryna (obwodowo hamuje kurczliwość oskrzeli, działa znieczulająco).
II. Leki przeciwkaszlowe działające obwodowo, czyli hamujące czynność zakończeń nerwowych w drogach oddechowych.
Zaliczamy do nich: benzonatat, lewodropropizyna
Najczęstszymi działaniami niepożądanymi są:
- po zastosowaniu leków o działaniu ośrodkowym: senność, niepokój, nudności, a niekiedy drgawki. Wynika to z ich mechanizmu działania: leki te hamują ośrodek oddechowy w rdzeniu przedłużonym, ale może też oddziaływać na inne struktury mózgu, co objawia się działaniami niepożądanymi.
- po zastosowaniu leków o działaniu obwodowym: działań niepożądanych jest zdecydowanie mniej niż w przypadku leków o działaniu ośrodkowym. Zaliczyć można do nich działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego oraz senność. 3
Leczenie kaszlu produktywnego
Leki pochodzenia roślinnego mogą wykazywać także działanie wykrztuśne. Ich mechanizm działania polega na pobudzaniu wydzielania oskrzelowego na drodze odruchowej poprzez drażnienie błony śluzowej żołądka.
Do surowców o działaniu wykrztuśnym zaliczamy m.in.:
- korzeń lukrecji (Glycyrrhizae Radix) — działa wykrztuśnie oraz spazmolitycznie. Stosowanie tego surowca przez dłuższy czas w większych dawkach może jednak powodować zatrzymanie wody w organizmie.
- liść bluszczu pospolitego (Hederae helicis folium) — ma działanie wykrztuśne, przeciwgrzybicze oraz rozkurczowe. Surowiec ten przed obróbką farmaceutyczną wykazuje właściwości trujące, dlatego należy pozyskiwać go ze sprawdzonych źródeł.
- korzeń pierwiosnka (Primulae radix) – dzięki zawartości saponozydów triterpenowych wykazuje działanie wykrztuśne i sekretolityczne. Działa także przeciwskurczowo w obrębie dróg oddechowych. 4 5
- korzeń mydlnicy lekarskiej (Saponariae radix) — dzięki obecności w surowcu saponin, mydlnica powoduje działanie drażniące na błony śluzowe jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego, prowadząc do wydzielania śluzu w oskrzelach, co rozrzedza zalegającą wydzielinę i ułatwia jej odkrztuszanie. Działa również przeciwzapalnie. 6
- olejki eteryczne — olejek sosnowy (Oleum Pini), olejek miętowy (Oleum Menthae), olejek eukaliptusowy (Oleum Eucalypti) — są stosowane w inhalacjach lub jako maści do nacierań. Drażnią błonę śluzową oskrzeli i zwiększają wydzielanie śluzu w oskrzelach oraz ułatwiają odkrztuszanie. 1
Leki wykrztuśne stosuje się w celu ułatwienia usunięcia wydzieliny zalegającej w oskrzelach. Wskazaniami do ich użycia są suchy kaszel z niewielką ilością wydzieliny lub silny kaszel z gęstą wydzieliną.
Do leków wykrztuśnych zaliczamy takie substancje jak:
- Acetylocysteina — lek ten jest acetylowaną formą aminokwasu L-cysteiny. Jej działanie polega na rozrywaniu wiązań dwusiarczkowych stabilizujących śluz. Zmniejsza to lepkości wydzieliny i ułatwia jej odkrztuszanie. Wykazuje szybkie działanie. 3
- Bromheksyna i Ambroksol — bromoheksyna jest metabolizowana w wątrobie do ambroksolu. Leki te powodują zwiększenie ilości wydzieliny i ułatwiają jej usuwanie. Prowadzą do depolimeryzacji mukopolisacharydów kwaśnych i pobudzają syntezę mukopolisacharydów obojętnych (śluz staje się mniej lepki), a także do zmniejszenia absorpcji wody w komórkach nabłonka dróg oddechowych (upłynnienie i zmniejszenie objętości śluzu). U chorych na astmę mogą powodować skurcz oskrzeli. 1 3
Gdzie tak naprawdę trafia syrop?
Leki stosowane w kaszlu mogą występować w różnej postaci — od tabletek, przez syropy, na inhalacjach kończąc. Ma to duże znaczenie, w zależności od wieku pacjenta (np. dla dzieci najlepszą formą są syropy) oraz osobistych preferencji pacjentów. 7
Jedyną sytuacją, w której lek rzeczywiście od razu trafia bezpośrednio do płuc, jest zastosowanie inhalacji – substancja lecznicza działa wtedy miejscowo na nabłonek oskrzeli.
Natomiast żaden lek przyjęty doustnie (syrop, tabletka), nie trafi tam bezpośrednio.
Lek przyjęty doustnie dostaje się do żołądka i to właśnie w przewodzie pokarmowym rozpoczyna się jego metabolizm. Następnie zostaje wchłonięty do krwi, z którą jest transportowany do miejsc, w których wywiera swoje działanie.
Przykładowo – działanie dekstrometorfanu po wchłonięciu do krwi polega na depresyjnym wpływie na ośrodek kaszlu w rdzeniu przedłużonym, poprzez hamowanie synaptycznego przekaźnictwa glutaminergicznego informacji docierającej w układzie odruchu kaszlu. 8 Z kolei leki wykrztuśne podane doustnie lub pozajelitowo dochodzą wraz z krwią do nabłonka dróg oddechowych i dopiero wtedy wywierają swoje działanie. 1
Daria Ryś
Źródła:
- Janiec W., Kompendium Farmakologii. Rozdział 21 – Leki wpływające na układ oddechowy. Warszawa, Polska: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2021 [Dostęp 10.03.2024 r.]
- Kazimierska I. Jak bezpiecznie i skutecznie leczyć kaszel – co wynika z badań?. Kurier Medyczny. 2023, 1. [Opublikowano: 09.03.2023 r. Dostęp: 10.03.2024]
- From S. Miejsce acetylocysteiny w leczeniu kaszlu u dzieci i dorosłych. Lekarz POZ 2017, 3, 55-59 [Dostęp: 10.03.2024 r.]
- Szumny D., Szypuła E., Szydłowski M., et al. Leki roślinne stosowane w chorobach układu oddechowego. ArchaeGraph 2007. [Dostęp: 10.03.2024 r.]
- Kohlmunzer S., Farmakognozja – podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL 1998. [Dostęp: 10.03.2024 r.]
- Kędzia A., Aktywność preparatu Pectosol wobec bakterii beztlenowych powodujących zakażenia dróg oddechowych. Postępy Fitoterapii 2008, 2, 76-80 [Dostęp: 10.03.2024 r.]
- Kazimierska I., Kiedy i czym należy leczyć kaszel. Kurier Medyczny 2022, 2, 17-19. [Dostęp: 10.03.2024 r.]
- Chlebda E., Szumny D., Magdalan J., et al. Dekstrometorfan – charakterystyka leku. PTF 2009 [Dostęp: 10.03.2024 r.]