Pszczoły to pożyteczne owady znane każdemu z nas. W Polsce żyje około 470 gatunków tych błonkówek. Pomimo ich niebagatelnego znaczenia dla człowieka (dzięki ich pracy możliwa jest produkcja 1/3 żywności!), mogą niekiedy stanowić dla nas zagrożenie. Jad pszczeli zawiera bowiem alergeny, mogące wywołać wstrząs anafilaktyczny. Niniejszy artykuł rozwieje tajemnice pszczelego jadu, a także podpowie, jak pomóc osobie przeżywającej najcięższą postać reakcji alergicznej.1
Co w jadzie piszczy?
Jad pszczeli zawiera w sobie wiele różnorodnych substancji, mających większe lub mniejsze znaczenie dla człowieka. Wśród nich przeważają białka, takie jak mellityna, apamina, oraz peptyd MCD, a także enzymy – fosfolipaza A2 czy hialuronidaza. W mniejszej ilości występują aminy biogenne np. histamina, dopamina i noradrenalina, węglowodany, fosfolipidy, aminokwasy, a nawet feromony. Najważniejszymi składnikami jadu, będącymi też najczęstszymi alerganami są:
- fosfolipaza A2
- hialuronidaza
- mellityna
- kwaśna fosfataza
Enzym fosfolipaza A2 odpowiada za penetrację oraz niszczenie błon komórkowych. Pod wpływem jej działania fosfolipidy w błonie zostają przekształcone w substancje o charakterze detergentów. Fosfolipaza działa synergistycznie z mellityną, doprowadzając do lizy czerwonych krwinek.
Mellityna zakłóca działanie dwuwarstwy lipidowej, poprzez zmniejszenie jej płynności. Ponadto unieruchamia wybrane domeny białkowe. Prowadzi to do zmian dynamicznych właściwości błon, co w konsekwencji zwiększa wrażliwość fosfolipidów na działanie fosfolipazy A2.
Hialuronidaza powoduje hydrolizę kwasu hialuronowego, w wyniku czego dochodzi do zwiększenia przepuszczalności ścian naczyń krwionośnych oraz tkanek. Jest tym samym enzymem, który ułatwia rozprzestrzenianie się pozostałych składników jadu po organizmie.
Natomiast kwaśna fosfataza pobudza uczulone bazofile do uwalniania histaminy.2 3
Czynniki ryzyka i objawy
Najczęstszym i często jedynym skutkiem użądlenia przez pszczołę jest piekący, stopniowo zanikający ból. Towarzyszy mu zaczerwienienie oraz obrzęk. Oprócz wyżej wymienionych mogą wystąpić inne objawy, takie jak gorączka, hipotensja i tachykardia. Ich natężenie zależy od indywidualnej odpowiedzi organizmu. W przypadku wystąpienia ogólnej reakcji alergicznej mogą wystąpić objawy ze strony układów pokarmowego (nudności, wymioty, u kobiet także bóle podbrzusza w wyniku skurczów macicy), oddechowego (bardzo niebezpieczny obrzęk krtani) oraz krążenia, a także objawy skórne (pokrzywka, świąd).
Najniebezpieczniejszym powikłaniem jest wstrząs anafilaktyczny. Ryzyko jego wystąpienia rośnie wraz z wiekiem, zwłaszcza po 40. roku życia. Innymi czynnikami zwiększającymi wystąpienie reakcji alergicznej są:
- płeć – mężczyźni są bardziej narażeni na użądlenia ze względu na częstsze podejmowanie się prac na świeżym powietrzu,
- wykonywanie zawodu pszczelarza,
- choroby układu krążenia – np. nadciśnienie tętnicze,
- leki – głównie inhibitory konwertazy angiotensyny,
- przebyty epizod ciężkiej reakcji anafilaktycznej po użądleniu,
- krótki okres czasu od ostatniego użądlenia.
Śmiertelność z powodu anafilaksji jest jednak niska i wynosi 0,03 – 0,48 zgonów na milion mieszkańców na rok. Większość z tych zgonów, bo około 70% wynika z zaburzeń oddychania, zwłaszcza wymienionego wyżej obrzęku krtani. 2 3
Co się dzieje w środku?
Alergia na jad pszczół jest reakcją nadwrażliwości typu I, a więc zależną od przeciwciał klasy IgE. W odróżnieniu od innych chorób IgE-zależnych, takich jak chociażby astma, nie dochodzi w tym przypadku do rozwinięcia przewlekłego stanu zapalnego.
Wszystko zaczyna się od komórek APC (prezentujących antygen), które na drodze fagocytozy (lub pinocytozy) pochłaniają cząsteczki jadu, ulegające następnie we wnętrzu komórek enzymatycznej fragmentacji do pojedynczych antygenów. Antygeny te z udziałem kolejnych antygenów, tym razem zgodności tkankowej MHC klasy II zostają zaprezentowane limfocytom T pomocniczym (Th).
Kolejnym krokiem w rozwoju alergii są cytokiny wytworzone przez limfocyty Th. Stymulują one limfocyty B, które rozpoczynają produkcję tzw. alergenowo swoistych przeciwciał IgE – sIgE. Nowo wytworzone przeciwciała łączą się następnie ze swoistym receptorem FcεRI znajdującym się na komórkach tucznych oraz bazofilach.
Gdy organizm ponownie styka się z alergenem zachodzi cały szereg reakcji. Antygen łącząc się z przeciwciałami IgE aktywuje receptor FcεRI, co rozpoczyna kaskadę reakcji mających doprowadzić do degranulacji mastocytów. Uwolnione zostają liczne mediatory: histamina, tryptaza, leukotrieny czy prostaglandyny.
Opisany mechanizm powstawania reakcji jest najczęstszym, ale nie jedynym. Oprócz niego, alergia na jad pszczeli może powstać w wyniku nadwrażliwości typu III lub IV. Wystąpić mogą także reakcje nieimmunologiczne tj. toksyczne. 2
Wstrząs anafilaktyczny – jak rozpoznać i jak pomóc?
Nagły początek reakcji, szybko pogarszające się objawy wraz z towarzyszącymi im zagrażającymi życiu zaburzeniami oddychania i krążenia, a także zmiany skórne to jasny sygnał, że dana osoba właśnie przeżywa wstrząs anafilaktyczny. Osoby, które wiedzą o tym, iż są narażone na wystąpienie wstrząsu, powinny mieć przy sobie specjalną ampułkostrzykawkę z adrenaliną. Jeśli jednak nie są w stanie samodzielnie wykonać zastrzyku, należy niezwłocznie usunąć źródło alergenu (w tym przypadku żądło) i podać pacjentowi zastrzyk z adrenaliną w przednio-boczną powierzchnię uda. Nie należy obawiać się tej czynności – nie ma żadnych przeciwwskazań co do podania zastrzyku przez osobę postronną. Co więcej, opóźnienie w podaniu adrenaliny może przyczynić się do zgonu pacjenta.
Dalsze postępowanie prezentuje się następująco:
- osoba przytomna może zażyć lek antyhistaminowy, jeśli przepisał jej go lekarz; nieprzytomnej osobie nie wolno niczego podawać (!),
- chorego należy ułożyć w pozycji z uniesionymi nogami,
- po podaniu adrenaliny wezwać pogotowie ratunkowe,
- w razie zatrzymania oddechu/krążenia rozpocząć resuscytację.
Jeśli w pobliżu obecny jest defibrylator AED, warto zapewnić sobie do niego łatwiejszy dostęp, co przyśpieszy ewentualną defibrylację i zwiększy szansę na uratowanie życia.
Chorego nigdy nie wolno zostawiać samego! 4 5
Diagnostyka
Najważniejsze znaczenie dla dalszego postępowania diagnostycznego ma poprawna identyfikacja owada, który użądlił. Podczas wywiadu z pacjentem punktem obowiązkowym jest zebranie informacji o tym czy była to pierwsza reakcja alergiczna, a jeśli nie to, kiedy doszło do poprzednich i czy były one słabsze, czy silniejsze.
Złotym standardem diagnostycznym jest test punktowy z alergenem jadu owada. Wśród zalet tej metody należy wymienić to, iż jest ona szybka, tania oraz prosta w wykonaniu.
Jednak wykonana bezpośrednio po zdarzeniu, może dać fałszywie ujemne wyniki. Optymalny czas na przeprowadzenie testu to okienko czasowe od jednego do sześciu tygodni po użądleniu. Na uwadze należy mieć również to, iż leki, takie jak leki antyhistaminowe pierwszej i nowszej generacji, glikokortykosteroidy czy trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne także mogą spowodować uzyskanie wyników fałszywie ujemnych, dlatego w odpowiednim czasie przed testem należy je odstawić.
Kolejną metodą diagnostyczną jest oznaczenie sIgE przeciwko składnikom jadu; czułość takiego testu sięga od 98 do nawet 100%! Także i w tym przypadku najlepsze okienko czasowe do przeprowadzenia badania wynosi od jednego do sześciu tygodni.
Inne testy, które znajdują zastosowanie w diagnostyce:
- test degranulacji bazofilów,
- test aktywacji bazofilów,
- test uwalniania histaminy,
- próby prowokacyjne z żywym owadem. 6 7
Na zakończenie
Wiosna i lato to czas w roku, gdy zdecydowanie chętniej i dłużej przebywamy na świeżym powietrzu, co niechybnie oznacza zwiększone ryzyko użądlenia przez pszczołę. Posiadanie alergii na jad może dodatkowo stresować, jednak zachowując ostrożność i mając w pamięci zasady postępowania podczas wystąpienia ewentualnego wstrząsu, możemy uniknąć najgorszego oraz bezpiecznie cieszyć się najcieplejszymi miesiącami i zasłużonym odpoczynkiem.
Daria Pitra
Źródła:
- pomagamypszczolom.pl, O pszczołach, https://www.pomagamypszczolom.pl/o-pszczolach/ [Dostęp 18.07.2023]
- Joanna M. Ocena czynników ryzyka występowania reakcji alergicznych po użądleniu przez pszczołę u pszczelarzy i ich rodzin [rozprawa doktorska]. Poznań, Polska: Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu; 2012
- Cezary W, Jan K. Kowalczyk Toksyczne i alergiczne właściwości jadu błonkówek KOSMOS 1996, 45 (1): 97-111 PL ISSN 0023-4249 https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/1962 [Dostęp 10.07.2023]
- centrumratownictwa.com, Co to jest wstrząs anafilaktyczny i jak postępować? https://www.centrumratownictwa.com/blog/co-to-jest-wstrzas-anafilaktyczny-i-jak-postepowac [Dostęp: 10.07.2023}
- Monika Ś. Krępa, Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja) – objawy, przyczyny i leczenie https://www.mp.pl/pacjent/alergie/chorobyalergiczne/choroby/59318,wstrzas-anafilaktyczny-anafilaksja [Opublikowano: 01.03.2022 Dostęp: 13.07.2023]
- Grażyna D, Jak sprawdzić, czy jest się uczulonym na jad pszczeli? https://www.mp.pl/pacjent/alergie/lista/67199,jak-sprawdzic-czy-jest-sie-uczulonym-na-jad-pszczeli [Opublikowano: 13.03.2012 Dostęp: 13.07.2023]
- Wojciech K, Kinga L, Zbigniew B. Diagnostyka alergii na jad pszczoły miodnej Alergia Astma Immunologia 2022, 27 (1): 12-22 http://psjd.icm.edu.pl/psjd/element/bwmeta1.element.ojs-issn-1427-3101-year-2022-volume-27-issue-1-article-530af8c8-1e5d-3a19-a35f-cb18fe72af7c [Dostęp 10.07.2023]