W przypadku nieznacznego pogorszenia stanu zdrowia pacjenci kierują się do apteki, aby zaopatrzyć się w środki na przeziębienie, ból głowy czy zmęczone i przekrwione oczy. W takich sytuacjach nie ma potrzeby konsultowania się z lekarzem w celu wypisania recepty na konkretny farmaceutyk. Dla pacjenta proste do nabycia są preparaty bez recepty, czyli leki z grupy OTC (ang. over-the-counter). Ich powszechność z każdym rokiem jest coraz większa. Oprócz apteki ogólnodostępnej, często dostępne są również w takich miejscach jak: stacja benzynowa, supermarket czy kiosk.
Pacjenci częściej i chętniej sięgają po leki OTC niż jeszcze kilka lat temu. Przyczynami tego zjawiska są wzrastająca w szybkim tempie ilość preparatów dostępnych bez recepty oraz działania marketingowe firm farmaceutycznych. Obecne na każdym kroku reklamy produktów medycznych zachęcają do ich kupowania oraz kreują najczęściej nieistniejące potrzeby ich stosowania. Znikoma edukacja medyczna pacjentów oraz idący za tym brak świadomości z przyjmowania tych preparatów powoduje, że coraz powszechniejsze jest stosowanie środków bez recepty. Niejednokrotnie zażywane są niezgodnie z ich przeznaczeniem i zaleceniami producenta lub farmaceuty, co jest przyczyną częstych nadużywań. Preparaty te są zazwyczaj bezpieczne, jeśli są stosowane w zalecanych dawkach. Chociaż wykazują słabsze działanie niż substancje zawarte w lekach na receptę, nadal stwarzają ryzyko uzależnienia.
W 2016 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej przeprowadziła badanie na temat stosowania leków dostępnych bez recepty oraz suplementów diety, oceny ich skuteczności, a także nieprawidłowości w ich używaniu. Na podstawie wyników ankiety CBOS widać, że w 2015 roku Polacy najczęściej sięgali po środki przeciwbólowe i przeciwzapalne (68%), a także łagodzące objawy przeziębienia lub grypy (także 68%). Dodatkowo, można zauważyć, że stosowali je w większych ilościach niż jeszcze pięć lat wcześniej. Spadkowi, w porównaniu do 2010 roku, uległy natomiast preparaty o działaniu uspokajającym, leki nasercowe oraz środki poprawiające pamięć i koncentrację.
Ryc. 1. Stosowanie leków dostępnych bez recepty w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie
Źródło: CBOS, 2016
Nadmierne zażywanie leków OTC może przejawiać się na dwa sposoby. Środki lecznicze przyjmowane są bez świadomości obecności tej samej substancji czynnej pod różnymi nazwami handlowymi preparatów oraz przez umyślne nadużywanie w celach odurzających, szczególnie przez osoby w młodym wieku. Jasno można stwierdzić, że w obydwu przypadkach nie wszyscy są świadomi faktu, że farmaceutyki dostępne bez recepty mogą w niektórych sytuacjach stanowić zagrożenie dla ich zdrowia, a nawet życia.
W ciągu ostatnich trzydziestu lat zauważono znaczny wzrost zainteresowania preparatami zawierającymi w swoim składzie efedrynę czy pseudoefedrynę. Trend rozwijał się nie tylko wśród narkomanów, ale również u osób niepełnoletnich, mając na uwadze ich pierwsze narkotykowe doświadczenia. Efedryna w dawkach leczniczych wykazuje działanie zwężające naczynia krwionośne i powodujące wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Wzmacnia siłę skurczu mięśnia sercowego oraz zwiększa częstość skurczów. Dodatkowo pobudza silnie ośrodkowy układ nerwowy, dzięki czemu przyczynia się zwiększenia koncentracji i zmniejszenia objawów zmęczenia, takich jak np. senność. Działanie tego narkotycznego alkaloidu porównywane bywa do działania adrenaliny- wykazuje ona słabszą, ale znacznie dłuższą aktywność. Substancja ta nie uzależnia fizycznie, a jedynie psychicznie. Uzależnienie przejawia się poczuciem euforii i siły po jej zażyciu. Oprócz tych dwóch substancji, stosowane są również środki farmaceutyczne, w skład których wchodzą m.in.: opioidowe pochodne morfiny – kodeina i dekstrometorfan. Nie zważając na działanie przeciwkaszlowe, wykorzystywane są także w leczeniu słabego bólu. Podczas stosowania preparatów zawierających powyższe opioidy może wystąpić nadmierna senność. Osobom uzależnionym towarzyszą uczucie spowolnienia, wyciszenia i uspokojenia procesów ruchowych, towarzyszących podczas zażywania tej substancji. Działaniami niepożądanymi są zaparcia, rzadziej wymioty, nudności, świąd, suchość w jamie ustnej oraz zatrzymanie moczu. Częsta konsumpcja tych leków może powodować niebezpieczne reakcje anafilaktyczne, drgawki oraz depresję oddechową.
Bardziej doświadczona młodzież eksperymentuje z lekami OTC dostępnymi na rynku. Domowymi sposobami, przy odpowiedniej wiedzy chemicznej oraz przy użyciu ogólnodostępnych składników, z pseudoefedryny można otrzymać produkt znany w Polsce jako “marcepan”. Mowa tu o metylokatynonie. Ten organiczny związek chemiczny działa stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy. Przyczynia się do zwiększenia stężenia dopaminy i noradrenaliny. Jego zażycie wywołuje podwyższenie nastroju, zwiększenie napędu psychoruchowego i motywacji do działania, wielomówność i chęć komunikowania się z innymi ludźmi, poprawę samooceny, a także zmniejszenie łaknienia i zapotrzebowania na sen. Działanie metylokatynonu przyjmowanego w formie doustnej występuje po ok. 20 minutach i utrzymuje się przez 4-6 godzin. Natomiast po dożylnej iniekcji działanie jest silniejsze, rozpoczyna się szybciej i trwa krócej. Osoby z aichmofobią, które wolą mniej inwazyjne stosowanie substancji, połykają po kilka tabletek lub wypijają określone ilości syropu. W przypadku doustnej aplikacji nie występuje euforia związana z gwałtownym przyjęciem specyfiku, jednakże pojawiają się oczekiwane efekty. Nadużywanie środków z efedryną wiąże się z występowaniem licznych działań niepożądanych. Należą do nich: bezsenność, drgawki, nudności, tachykardia, nadciśnienie tętnicze, wzmożona potliwość oraz silny niepokój wraz z uczuciem przewlekłego zmęczenia i przygnębienia przy odstawieniu.
Według badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych w 2020 roku przez National Institute on Drug Abuse, 4,6% ósmoklasistów [w wieku 13–14 lat – przyp. red.] nadużywało leki na kaszel (bez recepty) w ciągu ostatniego roku. Większość uczniów z tej kategorii wiekowej przyjmowało wyżej wspomniane leki w dużych ilościach, nieświadomi ich szkodliwości. Analogiczne badanie zostało przeprowadzone w 2007 roku w Warszawie przez Pracownię Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Badaniami ankietowymi objęto 1387 uczniów i uczennic warszawskich gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych w wieku 13–19 lat.
Ryc. 2. Stosowanie leków z powodu wybranych dolegliwości przynajmniej 1–2 razy w ostatnim miesiącu przez uczniów szkół warszawskich (N=1387)
Źródło: J. Dereń, A. Gołda, J. Dymek, A. Geisler, A. Skowron, “Bezpieczeństwo pacjentów stosujących leki OTC – czy warto coś zmienić? Badanie opinii magistrów i studentów farmacji.”, 2018
Nadmierne korzystanie przez młode osoby z leków dostępnych bez recepty w celach odurzających, jest coraz bardziej pospolitym zjawiskiem, którego nie można bagatelizować. Prowadzi ono do wchodzenia w mroczną, narkotyczną rzeczywistość. Ważnym elementem jest edukacja młodzieży na temat ryzyka, jakie ze sobą niesie nieświadome zażywanie leków OTC. W 2013 roku Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii rozpoczęło kampanię „Przyjmuje leki czy bierze? Leki bez recepty – do leczenia, nie do brania”. Celem akcji jest odpowiedź na narastający problem związany z tą nową formą narkotyzowania się. Opinie toksykologów, lekarzy, a także terapeutów uzależnień wskazują na zwiększającą się liczbę przypadków używania przez młodzież leków dostępnych bez recepty, gdy tymczasem rodzice i nauczyciele nie są świadomi tego zjawiska i konsekwencji z nim związanych. Łatwy dostęp do informacji poprzez Internet może w krótkim czasie doprowadzić do nasilenia się skali problemu.
W Polsce brakuje standardów dotyczących usługi ekspedycji leku OTC, co uzależnia jakość poradnictwa wyłącznie od indywidualnych predyspozycji osoby ją przeprowadzającej. Wprowadzenie konkretnych wytycznych w zakresie sposobu przeprowadzenia konsultacji ułatwiłoby pracę farmaceutom oraz zwiększyło bezpieczeństwo młodych konsumentów. W 2018 roku przeprowadzono badanie opinii wśród magistrów i studentów farmacji przez badaczy z Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, na temat bezpieczeństwa stosowania środków dostępnych bez recepty przez pacjentów. Ponad 60% ankietowanych opowiedziało się za wprowadzeniem w Polsce odrębnej kategorii leków – „leki OTC wydawane w aptece wyłącznie przez magistra farmacji” i obowiązkiem dokumentowania przez mgr. farmacji ekspedycji takiego leku, w tym koniecznością potwierdzenia przeprowadzenia przez farmaceutę konsultacji. Wdrożenie w życie specjalnej kategorii wydawania tychże leków zwiększyłoby bezpieczeństwo i zmniejszyło ryzyko ich nadużywania, szczególnie w celach odurzających.
Ryc. 3. Odsetek odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy wprowadzenie w Polsce kategorii dostępności „lek OTC do sprzedaży wyłącznie przez farmaceutę” byłoby zasadne?
Źródło: J. Dereń, A. Gołda, J. Dymek, A. Geisler, A. Skowron, “Bezpieczeństwo pacjentów stosujących leki OTC – czy warto coś zmienić? Badanie opinii magistrów i studentów farmacji.”, 2018
Stosowanie leków z grupy OTC jest dość powszechnym zjawiskiem wśród młodych osób. Najczęściej stosowane leki z tej grupy to preparaty przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. W badaniu przeprowadzonym w 2007 roku w Warszawie przez Pracownię Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” Instytutu Psychiatrii i Neurologii uczniowie i uczennice warszawskich gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych jasno uznali, że edukacja dotycząca leków byłaby w ich placówkach przydatna. Uzyskane dane wskazują więc, że tematyka dotycząca leków powinna być przedmiotem działań edukacyjnych i profilaktycznych. Należy przede wszystkim jednak uczyć młodych ludzi, jakimi metodami można radzić sobie z rozmaitymi dolegliwościami bez sięgania po leki czy inne substancje psychoaktywne, które mogą ich uzależnić i doprowadzić do wyniszczenia organizmu.
Filip Grabosz
Telefony Zaufania
Narkomania
800 199 990
czynny codziennie w godz. 16-21
Uzależnienia behawioralne
801 889 880
czynny codziennie w godz. 17-22
Źródła:
- Katarzyna Wójtowicz-Chomicz, Anna Czeczuk, Elżbieta Huk-Wieliczuk, Monika Sałaga-Pylak, Andrzej Borzęcki “Rozpowszechnienie stosowania leków OTC wśród studentów” https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/view/42339/30146
- Bednarczyk, E., Zawadzka, B. and Pilc, A. (n.d.) “Uzależnienie od leków OTC – badanie wybranej grupy wiekowej.”
https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/220734 - Szpringer M, Olędzka M, Kosecka J, Galińska EM, Chmielewski J, Sobczyk B, Wawrzeńczyk M. “Stosowanie leków dostępnych bez recepty i suplementów diety przez osoby dorosłe z województwa świętokrzyskiego” http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.agro-37c7f19e-cd1c-4405-a06e-027b9deef98f
- https://www.addictioncenter.com/drugs/over-the-counter-drugs/
- https://www.drugabuse.gov/drug-topics/over-counter-medicines
- “Doświadczenia i opinie młodzieży o lekach dostępnych bez recepty” Agnieszka Pisarska https://www.narkomania.org.pl/czytelnia/doswiadczenia-i-opinie-mlodziezy-o-lekach-dostepnych-bez-recepty/
- J. Dereń, A. Gołda, J. Dymek, A. Geisler, A. Skowron, “Bezpieczeństwo pacjentów stosujących leki OTC – czy warto coś zmienić? Badanie opinii magistrów i studentów farmacji.”, 2018
- Korbut, Ryszard, ed. Farmakologia. Warszawa : Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017
- “Chlorowodorek efedryny − zastosowanie i wygląd” Ewelina Rydzik-Strzemska, Maciej Strzemski https://receptura.pl/chlorowodorek-efedryny-zastosowanie-i-wyglad/
- https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_158_16.PDF
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/91940,Thiocodin-tabletki#effect
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=212
- https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=962
- https://www.doz.pl/czytelnia/a14636-Czym_jest_kodeina_jak_dziala_i_jakie_ma_skutki_uboczne
- http://laboratoria.net/felieton/22359.html
- https://www.kbpn.gov.pl/portal?id=3081526