Każdy z nas słyszał zapewne o słynnym efekcie placebo, w wyniku którego pozytywne nastawienie potrafi zdziałać cuda, mimo iż pacjent nie przyjął żadnego lekarstwa. Ale co ze zjawiskiem odwrotnym, jakim jest mniej znany efekt nocebo, czyli sytuacja, w której negatywne nastawienie pacjenta zwiększa prawdopodobieństwo doświadczenia działań niepożądanych? I czy ma ono jakikolwiek związek z przyjmowanymi przez nas szczepionkami?
Efekt nocebo
Przyjrzyjmy się zatem bliżej, czym jest wspomniane wyżej nocebo. Zarówno ono, jak i szerzej znane placebo, są reakcjami organizmu na pewne oczekiwania, poparte somatycznymi i psychologicznymi wskazówkami. Oba te efekty stanowią psychobiologiczny fenomen, a najbardziej popularna teoria mówi, że to własny system wartości danej osoby jest odpowiedzialny za wywoływanie pozytywnych lub negatywnych skutków. Do czynników mogących zwiększyć szansę wystąpienia efektu nocebo, na przykład po przyjęciu leku lub szczepionki, zaliczają się: brak zaufania do pracownika ochrony zdrowia, pochodzące z niepewnych źródeł informacje skupiające się na ewentualnych działaniach niepożądanych, pesymistyczne nastawienie czy też społeczny przekaz. 1 2
Co nastawienie ma wspólnego ze szczepionką?
Okazuje się, że bardzo dużo. Weźmy pod lupę szczepionki przeciwko COVID-19. Prowadzone w ostatnich latach badania oraz obserwacje dostarczyły nam informacji co działo się, gdy pacjenci podchodzili do wyżej wymienionej szczepionki z wahaniem czy nieufnością. Występowanie tych emocji często wiązało się z pojawieniem się po szczepieniu bólu głowy, zmęczenia, czy bólu w miejscu wykonania wkłucia. Dane z metaanaliz wskazują, że aż 76% działań niepożądanych, które pojawiły się po przyjęciu pierwszej dawki oraz 51,8% po otrzymaniu dawki przypominającej, były skutkiem efektu nocebo.
Jednak nie tylko w przypadku tej szczepionki udało się zaobserwować podobne zjawisko. Po szczepieniach przeciwko półpaścowi, wirusowi grypy typu A, meningokokom i pneumokokom, u pacjentów często pojawia się ból głowy – natomiast wielokrotnie udało się zaobserwować, że częściej zgłaszany był w grupach, w których zastosowano preparat z placebo.
W pewnym badaniu porównano kilka grup osób zaszczepionych zwykłą szczepionką z jedną grupą zaszczepioną z wykorzystaniem placebo. Mimo iż ból głowy w grupie wiekowej 18-64 l. pojawił się częściej u osób, które przyjęły prawdziwą szczepionkę, to – co ciekawe – u uczestników 65+ sytuacja okazała się odwrotna. 3 4
Ten straszny gluten i… statyny?
Nie tylko przyjmowanie szczepionek nie jest wolne od efektu nocebo. W przypadku niektórych osób nawet zjedzenie zwykłej kanapki może po czasie wiązać się z nieprzyjemnymi dolegliwościami, pomimo że nie chorują oni na celiakię. „Moda” na produkty bezglutenowe sprawia, że część osób jest przekonana o swojej wrażliwości na gluten i narzeka na objawy takie jak ból brzucha czy wzdęcia, a także senność oraz bóle głowy po spożyciu posiłków zawierających tę substancję. Przeprowadzone próby prowokacyjne z podwójnie ślepą próbą z zastosowaniem placebo zaprzeczają istnieniu u zdrowych osób jakichkolwiek nadwrażliwości na gluten, a najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tych dolegliwości są negatywne oczekiwania oraz niezrozumienie normalnych objawów.
Podobnie rzecz ma się ze statynami – lekami powszechnie stosowanymi w leczeniu hipercholesterolemii. Najczęstszym powodem rezygnacji z ich stosowania są bóle mięśni, mimo iż częstość ich występowania w badaniach nie różniła się zasadniczo między grupami placebo a grupami, w których podawane były prawdziwe statyny. Badanie przeprowadzone na próbie 10 000 osób ukazało ciekawe wyniki – symptomy mięśniowe były zgłaszane częściej, gdy pacjenci byli świadomi zażywania leków.
Kolejnych ciekawych informacji dostarczyły badania populacji w Danii i Wielkiej Brytanii. Pozwoliły one powiązać odstawianie przez pacjentów statyn z pojawiającymi się w mediach historiami, przedstawiającymi te leki w negatywnym świetle – co oczywiście łączyło się ze zwiększonym ryzykiem ataku serca i śmierci z powodu chorób sercowo-naczyniowych. 5
Jak zaradzić? Empatia medyka w walce z nocebo
Komunikacja między pacjentem a medykiem ma ogromne znaczenie, jeśli chodzi o skuteczność terapii, co potwierdzają metaanalizy. Pozytywne interakcje potrafią wzmocnić efekt placebo, a osłabić efekt nocebo. Wyniki badania przeprowadzonego wśród studentów Uniwersytetu Nowej Południowej Walii wskazały, iż wśród grup otrzymujących chłodniejsze, mniej empatyczne traktowanie, działania niepożądane leczenia były zgłaszane częściej, aniżeli u osób traktowanych ciepło i przyjaźnie. Lepsze było także ich samopoczucie. 6
Na koniec…
Nasza wiedza na temat efektu nocebo i jego związku ze szczepieniami jest wciąż niewielka. Dlatego też tak ważna jest kontynuacja badań i dalsze zgłębianie tematu. W świecie medycyny i farmacji liczą się jednak nie tylko fakty, ale przede wszystkim nasze podejście do pacjentów. Psychika jest nierozerwalnie związana z fizycznym dobrostanem, a empatia oraz zrozumienie potrafią zaprowadzić dalej, niż myślimy oraz sprawić, że pacjenci podejdą do czekających ich procedur uzbrojeni w rzetelną wiedzę i pewność, że znajdują się w dobrych rękach.
Daria Pitra
Źródła:
- Sarkar L. and Rathore S., Role of Placebo and Nocebo Effect. JSRS 2021, 65, 25-29. [Dostęp: 16.03.2024 r.]
- Nwokike M. O., Ogbonna A. O., Ghasi S. I., et al. The psychosocial factors of COVID-19 vaccine efficacy. WJPR 2022, 11, 94-109. [Dostęp: 16.03.2024 r.]
- Haas J.W., Bender F.L., Ballou S., et al. Frequency of Adverse Events in the Placebo Arms of COVID-19 Vaccine Trials: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Netw Open. 2022, 5. [Dostęp: 16.03.2024 r.]
- Garces K.N., Cocores A.N., Goadsby P.J., et al. Headache After Vaccination: An Update on Recent Clinical Trials and Real-World Reporting. Curr Pain Headache Rep. 2022, 26, 895-918. [Dostęp: 16.03.2024 r.]
- Petrie K.J., Rief W. Psychobiological Mechanisms of Placebo and Nocebo Effects: Pathways to Improve Treatments and Reduce Side Effects. Annu Rev Psychol. 2019, 70, 599-625. [Dostęp: 16.03.2024 r.]
- Barnes K., Wang R., Faasse K. Practitioner warmth and empathy attenuates the nocebo effect and enhances the placebo effect. Appl Psychol Health Well Being 2023. [Dostęp: 16.03.2024 r.]