Grafika: Piotr Lis
Niepłodność, zaburzone miesiączkowanie, hiperandrogenizm przejawiający się długotrwałym trądzikiem, zmianą sylwetki ciała, łysieniem androgenowym, nadmiernym owłosieniem w okolicach twarzy, podbrzusza, klatki piersiowej – to jedne z głównych symptomów, jakie skłaniają kobiety do konsultacji dermatologicznej lub endokrynologicznej. Są to charakterystyczne objawy zespołu policystycznych jajników (PCOS – polycistic ovary syndrome) – jednej z najczęstszych endokrynopatii okresu rozrodczego. Występuje u ok. 4 – 12% kobiet dojrzałych i u ok. 1 – 6% nastolatek[1] w zależności od użytych kryteriów diagnostycznych.
Skąd nazwa zaburzenia?
Nazwa wywodzi się z kryterium morfologicznego – w jajnikach następuje wzrost liczby pęcherzyków ułożonych obwodowo o średnicy 2 – 9 mm (>12) [1].
Do objawów klinicznych, jakie możemy zaobserwować należą:
- przewlekły brak owulacji (rzadkie miesiączki lub wtórny brak miesiączki),
- hiperandrogenizm (hirsutyzm, trądzik, cechy wirylizacji: zmiana sylwetki ciała, łysienie androgenowe, obniżenie tembru głosu – w ciężkich przypadkach),
- obrazem policystycznych jajników w ultrasonografii.
Według kryteriów rotterdamskich występowanie 2 z 3 powyższych czynników jest potrzebne do rozpoznania PCOS, przy czym hiperandrogenizm – kliniczny i/lub biochemiczny jest warunkiem koniecznym. Ponadto należy wykluczyć inne możliwe przyczyny występowania hiperandrogenizmu. U kobiet cierpiących na powyższe symptomy w dalszej kolejności wykonywane są badania biochemiczne krwi. Istotny jest czas, w którym pobierane są próbki. W diagnostyce PCOS badania hormonalne należy wykonać w 3 – 5 dniu cyklu. Nieprawidłowy stosunek LH (hormon luteinizujący) do FSH (hormon folikulotropowy), podwyższony poziom androgenów, a także w nielicznych przypadkach nieprawidłowy wynik OGTT (test obciążenia glukozą), mogą świadczyć o występowaniu zespołu policystycznych jajników. Za pomocą testu można zdiagnozować u pacjentki nieprawidłową glikemię. Insulinooporność i kompensująca ją hiperinsulinemia powodują zwiększoną jajnikową produkcję androgenów wraz z obniżoną produkcją w wątrobie globuliny, wiążącej hormony płciowe (sex hormone binding globulin – SHBG), co w konsekwencji prowadzi do hiperandrogenizmu.
PCOS to zaburzenie, które nie tylko wpływa na gospodarkę hormonalną oraz cykl menstruacyjny u kobiet. Długofalowe konsekwencje tej choroby to, m.in.:
- zwiększone ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, zawału bądź udaru,
- otyłość,
- cukrzyca typu 2,
- nadciśnienia tętniczego,
- miażdżyca.
Z ostatnich badań wynika, że prostym narzędziem do oceny ryzyka kardiometabolicznego u kobiet z zespołem policystycznych jajników może być wskaźnik wisceralnej tkanki tłuszczowej — VAI. W badaniu uzyskano wartość punktu odcięcia dla VAI — 1,2, według którego zaobserwowano podwyższone ryzyko sercowo-naczyniowe wśród 35,4% badanych osób.[2]
Ponadto badania ukazują dużą korelację pomiędzy występowaniem zespołu policystycznych jajników a rakiem endometrium, ze względu na brak ochronnego działania progesteronu i jednoczesne pobudzanie błony śluzowej macicy przez estrogeny, co wpływa na jej rozrost[3].
Czy kobiety z PCOS nie będą mogły w przyszłości zajść w ciążę?
Zespół policystycznych jajników to choroba, która w pewnym stopniu wpływa na codzienne funkcjonowanie. Jednak nie jest to zaburzenie zagrażające życiu lub uniemożliwiające zajście w ciążę i urodzenie zdrowego dziecka. Warto zatem odpowiednio wcześniej skonsultować się z lekarzem ginekologiem lub ginekologiem-endokrynologiem, który oceni nasz stan zdrowia i w razie konieczności wdroży odpowiednie leczenie.
W jaki sposób przebiega farmakoterapia u kobiet z PCOS?
W pierwszej kolejności należy podkreślić, że zespołu policystycznych jajników nie możemy całkowicie wyleczyć. Można jednak skutecznie leczyć objawy i zwiększyć szansę na zajście w ciążę.
Odmienne schematy postępowania przewiduje się dla kobiet zamierzających zajść w ciążę oraz dla tych, które w najbliższym czasie nie planują potomstwa. U pierwszej z tych grup postępowanie terapeutyczne polega na przywróceniu cykli owulacyjnych. Podstawową substancją w tym przypadku jest cytrynian klomifenu podawany między 5. a 9. dniem cyklu. Statystycznie wysoki wskaźnik oporności na tę substancję skutkuje stosowaniem gonadotropin – hormonów uwalnianych przez przedni płat przysadki.
U kobiet nieplanujących ciąży leczenie opiera się na przyjmowaniu leków antykoncepcyjnych. Wszystkie dwuskładnikowe preparaty zawierają składnik estrogenowy i gestagenowy. Wśród estrogenów najczęściej stosowany jest etynyloestradiol lub estradiol, natomiast składnikami o działaniu gestagennym są: drospirenon, norgestimat, octan cyproteronu czy octan chlormadinonu.
W leczeniu pacjentek chorych na PCOS istotne znaczenie ma metformina (Metforminum). Jest to lek zwiększający wrażliwość tkanek na insulinę. Hiperinsulinemia, będąca następstwem insulinooporności, zmniejsza syntezę białek transportujących hormony płciowe (SHGB). Zastosowanie leków zwiększających wrażliwość na insulinę, takich jak metformina, powoduje zwiększenie stężenia SHBG. Obecnie wiele badań wskazuje również, że jest ona pomocna w indukcji owulacji u szczupłych kobiet z PCOS i wspomaga działanie cytrynianu klomifenu.
Od niedawna, w terapii wspomagającej leczenie PCOS, zastosowanie znajduje mioinozytol – pochodna inozytolu. Substancja ta wzbudza ekspresję przenośników białkowych glukozy (GLU-4), uwrażliwia tkanki na działanie insuliny. Stereoizomery inozytolu, w tym mioinozytol, występują naturalnie w produktach żywieniowych, a także w organizmie człowieka. Zmniejszone stężenie wewnątrzkomórkowego mioinozytolu, może upośledzać wychwyt glukozy, przez co wpływa na metabolizm komórek jajowych, ponieważ oocyty charakteryzują się wysokim zużyciem glukozy, a zatem jej brak może powodować złą jakość oocytów.
Do najważniejszych elementów procesu leczenia kobiet z PCOS należy dietoterapia. Konieczne jest wprowadzenie diety ubogoenergetycznej o kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych, opierającej się na produktach o niskim indeksem glikemicznym oraz wdrożenie regularnej aktywności fizycznej. Istotne znaczenie ma również kontrola masy ciała (u pacjentek z BMI < 25 kg/m2) lub redukcja masy ciała (u pacjentek z BMI > 25 kg/m2). Wprowadzenie dostosowanej indywidualnie diety poprawia również tolerancję insuliny.
Jak wcześniej wspomniano, u kobiet chorujących na PCOS, istnieje wysokie ryzyko chorób układu krążenia oraz cukrzycy. Bardzo istotna jest w tym przypadku aktywność fizyczna i odpowiednia dieta.
Należy pamiętać, że kobiety z zespołem policystycznych jajników powinny być pod stałą opieką ginekologa-endokrynologa nawet wtedy, gdy nie starają się o dziecko!
Warto podkreślić, jak istotną rolę odgrywa obserwacja własnego ciała, a także świadomość czynników, jakie mogą sygnalizować o zaburzeniach. Są to pierwsze istotne kroki, które umożliwią lekarzowi postawienie diagnozy i wdrożenie odpowiedniego leczenia. Niepokojące zmiany w organizmie kobiety, tj. nieregularne cykle miesiączkowe, stanowczo nie powinny być bagatelizowane. Należy pamiętać o wykonywaniu badań krwi pod kątem poziomu hormonów płciowych, które mogą wskazywać na hiperandrogenizm. Zaburzony profil lipidowy (cholesterol, trójglicerydy (TG), cholesterol HDL, cholesterol LDL) może świadczyć o zespole metabolicznym, którego jednym z objawów jest insulinooporność – istotny czynnik w patogenezie PCOS. Regularne badania są kluczowe w dbaniu o zdrowie.
Aleksandra Sulmirska
Źródła:
- V. Skrzypulec-Plinta, A. Drozdzol- Cop, Ginekologia dziecięca i dziewczęca, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017, s. 148
- https://journals.viamedica.pl/forum_zaburzen_metabolicznych/article/view/66790
- http://dx.doi.org/10.1016/j.ygyno.2013.06.032
- Słomko Z. (red.), 2008, Ginekologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
- https://www.kardiologia-i-diabetologia.pl/artykul/zespol-policystycznych-jajnikow-schorzenie-nie-tylko-ginekologiczne-aktualny-stan-wiedzy
- https://journals.viamedica.pl/forum_zaburzen_metabolicznych/article/view/56330/44469
- http://www.endokrynologiapediatryczna.pl/contents/files/a_1715.pdf?fbclid=IwAR3xc0JD9kx9gEf8m6X0dwv385bL_Nkzrw8Nk3uHu2wW4RUmgmpU-vptpxQ
- https://journals.viamedica.pl/ginekologia_perinatologia_prakt/article/view/51009/44370?fbclid=IwAR0ry8CjoEiz7_WpNs88rpMol5GP93PN73cQxSt53V3L2jssc2zyAVbuugA
- http://www.pielegniarstwo.ump.edu.pl/uploads/2013/3/230_3_49_2013.pdf