Autor grafiki: Piotr Lis
Według danych Światowej Organizacji Zdrowia, rak nabłonkowy szyjki macicy zajmuje czwartą pozycję w rankingu najczęstszych nowotworów wśród populacji globalnej kobiet. W 2018 roku odnotowano 570 000 przypadków zachorowań na świecie [7]. Liczba zgonów wywołanych rakiem szyjki macicy stanowiła 7,5% wszystkich przypadków śmiertelnych wśród kobiet, spowodowanych progresją choroby nowotworowej. Do rejonów świata o najwyższym ryzyku rozwoju raka szyjki macicy zaliczamy Afrykę, Amerykę Południową, Amerykę Środkową, Indie, Europę Południowo – Wschodnią.
Na kontynencie europejskim najczęściej chorują kobiety w wieku 45-54 lat.
W Polsce Rak szyjki macicy zajmuje szóste miejsce wśród zarejestrowanych nowotworów złośliwych u kobiet [6].
Poniższy wykres prezentuje strukturę zachorowań na nowotwory u kobiet w Polsce w 2014 roku, według danych Krajowego Rejestru Nowotworów z roku 2016.
Podstawowym czynnikiem ryzyka rozwoju śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy i raka jest zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego HPV (human papilomavirus). Wirus HPV posiada kilka typów: 16, 18, 35, 33, 31, 6, 11, natomiast w zaawansowanych stanach kancerogenezy i w ponad 70% przypadków raków inwazyjnych wykrywa się wysokoonkogenne podtypy HPV 16 i 18.
Liczne badania wskazują na powiązanie występowania raka szyjki macicy z aktywnością seksualną kobiet. Wyraźnymi czynnikami ryzyka są:
- liczni partnerzy seksualni,
- liczne ciąże,
- złe warunki materialne,
- palenie papierosów,
- przewlekłe, długotrwałe stosowanie antykoncepcji hormonalnej.
Zdecydowana większość zakażeń HPV, szczególnie u młodych kobiet w wieku poniżej 25 lat, ma charakter przemijający. Wraz ze wzrostem wieku badanej populacji, rośnie odsetek zakażeń przetrwałych, stanowiących najistotniejszy element ryzyka rozwoju śródnabłonkowej neoplazji. Przetrwała infekcja wirusowa może prowadzić do rozwoju raka szyjki macicy. Czas, jaki upływa od zakażenia do powstania zaawansowanej śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy, szacuje się na 4-5 lat. Rozwój nowotworu to zwykle 9-15 lat od momentu zakażenia HPV.
Decydującą rolę dla rozwoju zakażenia przetrwałego ma stan układu immunologicznego gospodarza. Kobiety zakażone wirusem HIV są trzykrotnie częściej również HPV-pozytywne, w porównaniu z populacją HIV-ujemną. Nie oznacza to jednak, że sprawnie działający układ odpornościowy stanowi skuteczną ochronę przed zakażeniem. Około 11-20% zakażeń incydentalnych przechodzi w formę przetrwałą, która warunkuje dalszy rozwój raka szyjki macicy. Obecnie uważa się, że to właśnie przetrwałe zakażenie wirusem HPV jest podłożem wszystkich zarejestrowanych przypadków raka szyjki macicy i jest przyczyną śmierci 50% chorych umiera.
Co warunkuje skuteczną terapię?
Rak szyjki macicy w 99% przypadków jest wyleczalny na etapie wczesnej diagnozy. To potwierdza, jak istotna jest profilaktyka, w tym przypadku regularne badania cytologiczne po 25 r. ż. W Polsce kobiety w wieku 25-59 lat objęte są programem, który zapewnia bezpłatne badania cytologiczne, które są wykonywane co 3 lata.
Czy można zapobiec zakażeniom HPV?
Skuteczną metodą, która pozwala znacząco zmniejszyć ryzyko zakażenia, jest szczepienie.
Centers for Disease Control and Prevention (CDC) nie zaleca szczepień po 26 r. ż. bez wcześniejszej konsultacji lekarskiej, ze względu na ryzyko infekcji, jak również mniejsze korzyści, jakie pacjent może odnieść po zaszczepieniu. Szczepionki ochronne przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego są rekomendowane zarówno dziewczętom jak i chłopcom pomiędzy 11 a 12 r. ż. CDC zaleca podanie dwóch dawek szczepionki pacjentom w wieku od 9 do 14 lat, natomiast u młodych osób, które rozpoczęły szczepienie między 15. a 26. rokiem życie, podawane są 3 dawki szczepionki.
Szczepienia przeciwko HPV rozpoczęto w 2006 roku, czego rezultatem jest redukcja ilości zakażeń oraz przypadków progresji nowotworowej. Na podstawie danych, zebranych od tego czasu wykazano, że szczepionka zapewnia długoletnią ochronę.
W Polsce dostępne są 3 rodzaje szczepionek przeciw HPV, do stosowania u osób powyżej 9 r. ż. Pod względem rodzaju antygenu są to szczepionki tzw. nieżywe, to znaczy zawierają oczyszczone, wirusopodobne cząstki różnych typów wirusów HPV, a nie- żywe drobnoustroje:
- 2-walentna szczepionka (nazwa handlowa Cervarix), skierowana przeciw typom HPV-16 i HPV-18.
- 4-walentna szczepionka (nazwa handlowa Gardasil), skierowana przeciw typom HPV-6, HPV-18, HPV-6 i HPV-11.
- 9-walentna szczepionka (nazwa handlowa Gardasil 9), skierowana przeciw typom HPV-6, HPV – 11, HPV-16, HPV-18, HPV-31, HPV-33, HPV-45, HPV-52, HPV-58.
Do niepożądanych odczynów poszczepiennych zaliczamy:
- ból, zaczerwienienie i obrzęk w miejscu podania szczepionki,
- gorączkę,
- ból głowy,
- wymioty,
- bóle mięśni i stawów.
Istnieją również przypadki wystąpienia reakcji anafilaktycznej po podaniu szczepionki oraz omdleń.
W Polsce szczepienia przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego są zalecane, jednak nie są finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia. Istnieją samorządowe programy zdrowotne, w ramach których można skorzystać z bezpłatnych szczepień (obowiązuje tu jednak limit wiekowy).
Czy istnieją wskazania do szczepienia mężczyzn?
Zarówno kobiety jak i mężczyźni są narażeni na zakażenie wirusem HPV. Mężczyźni mogą być bowiem nosicielami HPV, ale również chorować na raka odbytu, głowy, szyi i prącia.
Dodatkowo szczepienie mężczyzn, zmniejsza ryzyko przenoszenia wirusa drogą płciową i w ten sposób redukuje liczbę zakażonych kobiet.
Czy istnieje realne zagrożenie dla dziecka, którego matka jest zakażona wirusem, będąc w ciąży?
Tak, istnieje ryzyko przeniesienia zakażenia HPV na noworodka podczas porodu.
Szczepienia te są przeciwwskazanie do podawania kobietom w ciąży.
Czy istnieją leki, którymi można leczyć pacjentów zakażonych HPV?
Obecnie nie dysponujemy lekami, które umożliwiłyby eradykację choroby. Postępowanie
w przypadku zakażenia obejmuje leczenie jego następstw, tj. zmian przedrakowych, brodawek płciowych, brodawczaków krtani i raka szyjki macicy. Dużą uwagę poświęca się edukacji społecznej i profilaktyce.
Wirusem HPV w przeciwieństwie do wirusa HIV, nie można zakazić się poprzez krew. Unikanie niebezpiecznych kontaktów seksualnych może w znacznym stopniu zapobiegać zakażeniu. Regularne badania cytologiczne oraz wczesna diagnostyka dają szansę wykrycia zakażenia przetrwałego i podjęcia decyzji o leczeniu. Warto pamiętać, że rak szyjki macicy to jeden z najczęstszych nowotworów występujących u kobiet, jednak współczesna medycyna dysponuje narzędziami, które zwłaszcza na wczesnym etapie wykrycia choroby, umożliwiają skuteczną terapię i powrót do zdrowia.
Aleksandra Sulmirska
Źródła:
1. H. Kędzia, W. Kędzia, Nowotwory narządów płciowych kobiety. Diagnostyka patomorfologiczna, postępowanie kliniczne, wydanie II, MedPharm Polska, Wrocław 2010, rozdział 16
2.https://www.cdc.gov/vaccines/vpd/hpv/public/index.html?fbclid=IwAR3d8n1Nz36GBhmwIDPFchAifFKLj9n4ZD9FHqMfnXPk0z6Pc8n0FsoV09o
3. https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/profilaktyka-raka-szyjki-macicy
4.https://www.mp.pl/pacjent/szczepienia/szczepienia-i-szczepionki/65352,szczepienie-przeciwko-wirusowi-brodawczaka-ludzkiego-hpv
5. https://szczepienia.pzh.gov.pl/kalendarz-szczepien-2020/
6. ,,Nowotwory w Polsce w 2014 roku”- U. Wojciechowska, P. Olasek, K. Czauderna, J. Didkowska http://onkologia.org.pl/wp-content/uploads/Nowotwory2014.pdf7.https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/human-papillomavirus-(hpv)-and-cervical-cancer