Leki recepturowe to produkty lecznicze wykonane w aptece na podstawie recepty wystawionej przez lekarza lub lekarza weterynarii, która dokładnie opisuje ilości poszczególnych składników i postać leku. Sporządza się je dla konkretnego pacjenta z wykorzystaniem pojedynczych składników — surowców farmaceutycznych. Stanowią one ok. 10% wszystkich stosowanych leków. Wśród recepturowych postaci leku możemy wyróżnić między innymi:
- proszki,
- mieszanki ziołowe,
- maści,
- roztwory,
- mikstury,
- czopki,
- globulki,
- krople.
Lekarz zaleca przygotowanie leku „robionego” z wielu powodów. W przypadku braku gotowego produktu o odpowiednim składzie i właściwościach, wykonanie leku przez farmaceutę pozwala na dobranie indywidualnej terapii do potrzeb pacjenta — brany jest pod uwagę wtedy wiek i stopień zaawansowania choroby. Jest to często jedyna możliwa forma leczenia. Zaleca się ją na przykład osobom uczulonym lub źle reagującym na konserwanty i inne dodatki obecne w lekach przemysłowych. Dzięki recepturze możemy ograniczyć ilość substancji konserwujących, zapachowych oraz barwników do niezbędnego minimum. Bardzo często istnieje potrzeba użycia stężenia bądź dawki substancji leczniczej niższych niż te, które są dostępne w gotowych preparatach. Pozwala to na sporządzanie leków dla dzieci, które mogą przyjąć tylko bardzo małe dawki danej substancji czynnej.
Kolejną ważną zaletą leku recepturowego jest jego cena. Lek recepturowy jest na ogół znacznie tańszy od leku gotowego. Od stycznia 2021 roku kwota ryczałtu, czyli ustalonej opłaty za lek recepturowy, wynosi 14 złotych. Ryczałt dotyczy jednej porcji leku, której wielkość określają odpowiednie przepisy, np. 100 gramów maści bądź 20 sztuk proszków dzielonych. Wspomniana kwota jest uzależniona od wysokości minimalnego wynagrodzenia, dlatego jest ona zmienna w czasie. Zdarzają się przypadki, w których pacjent musi zapłacić za lek 100% jego ceny, przede wszystkim wtedy, gdy lekarz zaleci w recepcie dodanie leku gotowego. Nie da się z góry określić, jaka będzie cena konkretnego leku, ponieważ zależy to od kosztu dodanych składników.
Leki recepturowe może sporządzać magister farmacji oraz technik farmaceutyczny. Przedstawiciel tego drugiego zawodu nie może jednak wykonywać leków zawierających w swoim składzie substancji bardzo silnie działających, odurzających i niektórych psychotropowych. Leki recepturowe wykonywane są jedynie w aptece, jednak nie wszystkie apteki mają możliwość realizacji recepty na preparaty recepturowe. Dlatego od października 2002 roku wszystkie nowo powstające apteki ogólnodostępne muszą dysponować izbą recepturową. To odpowiednio przygotowane pomieszczenia umożliwiające wykonywanie leków recepturowych, w tym także leków jałowych (czyli leków z antybiotykami oraz leków ocznych). Miejsce do sporządzania leków powinno być wydzielone od pozostałych pomieszczeń apteki. Wymagane jest dobre oświetlenie i wyposażenie w odpowiednią wentylację. Pomieszczenie takie stanowi przestrzeń podlegającą kontroli mikrobiologicznej zgodnie z limitami przyjętymi dla poszczególnych stref. Natomiast miejsce przeznaczone do wykonywania leków jałowych musi być całkowicie oddzielone od pozostałych i podlega bardzo rygorystycznym wymogom i kontrolom pod względem czystości mikrobiologicznej. Po złożeniu recepty apteka ma 48 godzin na wykonanie leku recepturowego. W przypadku recepty na lek recepturowy zawierający środki odurzające lub oznaczone „wydać natychmiast” muszą być zrealizowane w ciągu 4 godzin.
Na jednej recepcie lekarz może przepisać tylko jeden lek recepturowy. Zasadnicza część recepty wypełniana jest w języku łacińskim, a ilości substancji określa się w gramach cyframi arabskimi. Przed przystąpieniem do wykonywania leku, farmaceuta powinien uważnie przeanalizować receptę pod względem merytorycznym. Konieczne jest sprawdzenie dawek maksymalnych i stężeń substancji należących do wykazu A – substancje bardzo silnie działające, B – substancje silnie działające lub N – środki odurzające. Należy również wykluczyć niezgodności między składnikami, które mogą uniemożliwić sporządzenie pełnowartościowego preparatu, może bowiem dojść do zmian cech fizycznych, chemicznych, wyglądu lub działania. Należy pamiętać, że sporządzanie leków nie jest prostym mieszaniem ze sobą składników, ale bardzo trudną sztuką, w która może przysporzyć wielu problemów. Po przeanalizowaniu recepty należy połączyć w odpowiedni sposób poszczególne składniki: rozpuścić lub zawiesić substancje lecznicze i pomocnicze w odpowiednim rozpuszczalniku lub podłożu, rozdrobić, mieszać składniki stałe, mieszać składniki płynne. Na koniec przenosimy całość do opakowania właściwego dla danej postaci leku oraz dobieramy odpowiednią etykietę apteczną.
Opakowanie zapewnia odpowiednią jakość, trwałość i bezpieczeństwo stosowania leku. Powinno posiadać właściwy dozownik ułatwiający aplikację preparatu oraz zabezpieczający przed łatwym dostępem dla dzieci. Opakowania mogą być jednodawkowe lub wielodawkowe, wykonane ze szkła lub tworzywa sztucznego, hermetycznie zamknięte oraz pozwalające na kilkakrotne pobieranie dawek. Dostępne są również jałowe opakowania o różnej pojemności, przeznaczone dla leków ocznych oraz płynnych lub półstałych preparatów zawierających antybiotyki. Wykonany i odpowiednio zapakowany lek recepturowy powinien być oznaczony odpowiednią etykietą apteczną, inaczej nazywaną sygnaturą. Preparaty przeznaczone do podawania zewnętrznego są oznakowane etykietami koloru pomarańczowego, doustne – białego. Na sygnaturze powinny znaleźć się następujące dane:
- nazwa i adres apteki,
- imię i nazwisko osoby, dla której lek jest przygotowywany,
- imię i nazwisko osoby wystawiającej receptę,
- skład leku,
- sposób dawkowania i stosowania leku,
- data wykonania leku,
- numer kontrolny leku,
- czytelny podpis osoby wykonującej,
- data przydatności do użycia,
- dane o warunkach przechowywania.
W Polsce nie ma jednoznacznych przepisów prawnych pozwalających na określenie trwałości leków recepturowych sporządzanych przez farmaceutę w aptece. Najlepiej, aby określił to sam farmaceuta wykonujący lek. W zależności od postaci leku, musi on uwzględnić kilka czynników, np. rodzaj użytego podłoża, obecność (lub brak) wody oraz rodzaj zastosowanego opakowania. Początek okresu przydatności do użycia liczy się od daty przygotowania leku.
Korzystając z wiedzy i doświadczenia, farmaceuci potrafią wykonać przepisane postaci leku ze szczególną starannością i z zapewnieniem wysokiej ich jakości. Niestety nie wszyscy lekarze decydują się na wybranie leku recepturowego. Możliwość wykonywania leków recepturowych ma jednak wiele zalet, które mogą uczynić terapię stosowaną u pacjenta skuteczniejszą oraz bezpieczniejszą.
Julianna Wolska
Źródła:
- https://abcaptekarza.pl/leki-skrojone-na-miare/
- O. Sierpniowska “Leki recepturowe – robione w aptece”, 01.01.2021
https://www.gdziepolek.pl/artykuly/leki-recepturowe-robione-w-aptece - https://receptura.pl/wycena-leku-recepturowego-najczesciej-popelniane-bledy/
- https://www.a-biotech.pl/blog/zasady-przygotowania-i-mieszania-lekow-recepturowy
- https://arslege.pl/zasady-sporzadzania-lekow-recepturowych-i-aptecznych/k724/a54309/
- https://receptura.pl/lek-apteczny-definicja-i-zastosowanie-w-praktyce/
- J. Wodowska “Leki recepturowe – co powinniśmy o nich wiedzieć?” 16.03.2016
https://www.doz.pl/czytelnia/a12350-Leki_recepturowe_-_co_powinnismy_o_nich_wiedziec - “Receptura apteczna”- R. Jachowicz, PZWL 2015