Mimo iż szczepienia uważa się za jedno z największych osiągnięć medycyny, wśród części społeczeństwa budzą one wiele wątpliwości i kontrowersji. W 2018 roku Komisja Europejska opublikowała raport na temat zaufania w stosunku do szczepień (State of Vaccine Confidence in the EU). Polska znalazła się w grupie państw najbardziej sceptycznych, wyraźnie poniżej średniej unijnej. Tylko trzy czwarte Polaków uznało szczepionki za ważne i skuteczne. To o ponad 20% mniej w porównaniu do Portugalii – kraju, w którym w przeciwieństwie do Polski, brak jest szczepień obowiązkowych.
Kiedy 2 lata później opublikowana została kolejna edycja raportu, okazało się, że nawet w tak krótkim czasie może dojść do istotnych zmian. Wśród Polaków odnotowano bowiem kilkunastoprocentowy wzrost w zakresie oceny bezpieczeństwa i istotności szczepień, co ostatecznie zapewniło Polsce 15. pozycję w rankingu przedstawionego raportu wśród państw Unii Europejskiej. Niestety, mimo że wzrósł poziom zaufania do szczepień, nadal można spotkać się z rozpowszechnianiem wielu szkodliwych mitów na ich temat. Alarmujący jest fakt szerzącej się dezinformacji w Internecie, a w szczególności w mediach społecznościowych. W styczniu bieżącego roku zamiar zaszczepienia się przeciwko COVID-19 wyraziło jedynie 68% Polaków (sondaż United Surveys dla Dziennika Gazety Prawnej i RMF FM), podczas gdy próg odporności zbiorowej wymaga zwykle od 90 do 95% populacji odpornej.
Zdając sobie sprawę, jak ważne jest podejmowanie działań zapobiegających wzrostowi nieufności wobec szczepień, zebraliśmy podstawowe informacje z zakresu ich tematyki, jak również postaraliśmy się obalić niektóre z krążących wokół nich mitów.
Czym są i jak działają szczepionki?
SZCZEPIENIE = UODPORNIENIE
- Trening układu odpornościowego
- Kontrolowany sposób nabywania odporności
Szczepionka to preparat biologiczny, którego działanie opiera się na imitowaniu naturalnej infekcji. Po jej podaniu – w zastrzyku lub doustnie w formie zawiesiny – organizm reaguje, jak gdyby doszło do zakażenia patogenem, ale nie rozwijają się żadne objawy choroby. Kontakt z antygenami powoduje, że układ odpornościowy rozpoczyna produkcję przeciwciał i komórek odpornościowych. Ponadto zdarzenie to zostaje zapisane w pamięci immunologicznej organizmu. W przyszłości, w przypadku ataku prawdziwych drobnoustrojów, będzie on zdolny rozpoznać je i szybko uruchomić właściwe mechanizmy obronne. Tym samym eliminuje się ryzyko nieprzewidzianych powikłań i zagrożeń, wynikających z ciężkiego przebiegu choroby. Jest to główny cel szczepień ochronnych.
Składniki szczepionek
ANTYGENY
Substancje czynne, stanowiące najważniejszy składnik każdej szczepionki. Występują w niewielkiej ilości, a ich rolą jest stymulacja odporności immunologicznej. Źródłem antygenów są żywe lub zabite drobnoustroje oraz ich oczyszczone fragmenty. Mogą one stanowić również produkt metabolizmu bakterii bądź być wytworem inżynierii genetycznej.
ADIUWANTY
Substancje pomocnicze, które wzmagają odpowiedź immunologiczną na składnik swoisty. Ich zastosowanie w szczepionkach inaktywowanych pozwoliło zredukować zarówno ilość podawanego antygenu, jak i liczbę dawek koniecznych, aby skutecznie wywołać efekt uodpornienia. W roli adiuwantów najczęściej wykorzystywane są: wodorotlenek glinu oraz fosforan glinu lub wapnia.
KONSERWANTY
Substancje pomocnicze, które chronią preparat przed zanieczyszczeniem drobnoustrojami. Zapobiegają namnażaniu się grzybów i bakterii. Najbardziej znane środki konserwujące to tiomersal, fenol i 2-fenoksyetanol.
STABILIZATORY
Substancje pomocnicze dodawane do preparatów w celu ograniczenia wpływu zmian temperatury. Zapobiegają również przyleganiu antygenów do ścianek opakowania. Są to białka, cukry oraz aminokwasy i ich pochodne.
Poza wyżej wymienionymi, w skład szczepionek wchodzą również śladowe ilości substancji będących pozostałościami po procesie produkcyjnym oraz woda.
Rodzaje szczepionek
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA RODZAJ ANTYGENU SZCZEPIONKOWEGO:
- Szczepionki żywe
Zawierają żywe drobnoustroje o znikomej zjadliwości, które choć pozbawione właściwości chorobotwórczych, nadal są w stanie wygenerować odpowiedź immunologiczną. Zmniejszona zjadliwość uzyskiwana jest w wyniku atenuacji, która polega na wielokrotnym pasażowaniu określonego szczepu drobnoustroju hodowanego w nieoptymalnych dla niego warunkach.
Przykłady: szczepionki przeciwko polio (Sabina), wściekliźnie, gruźlicy (BCG).
- Szczepionki zabite (inaktywowane)
Zawierają martwe drobnoustroje, zniszczone przy pomocy temperatury, związków chemicznych lub promieniowania. Zwykle nie wywołują odporności typu komórkowego, dlatego są mniej skuteczne niż szczepionki żywe. Często wymagają też większej ilości dawek w celu wywołania efektu uodpornienia. Ich zaletą jest natomiast niska odczynowość – niezwykle rzadko prowadzą do wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych.
Przykłady: szczepionki przeciwko durowi brzusznemu, paradurom, krztuścowi, polio (Salk).
- Szczepionki rekombinowane
Zawierają antygeny wytwarzane na drodze inżynierii genetycznej. Cechuje je wysoki stopień czystości biologicznej, co przekłada się na bezpieczeństwo preparatów.
Przykład: szczepionka przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego.
- Anatoksyny (toksoidy)
Zawierają produkty metabolizmu komórek bakteryjnych. Toksoidy to pozbawione toksyczności toksyny bakteryjne, ale z zachowaną antygenowością.
Przykłady: szczepionka przeciwtężcowa i przeciwbłonicza (Di-Per-Te)
- Szczepionki podjednostkowe
Zawierają rozbite drobnoustroje lub ich fragmenty, takie jak otoczki bakteryjne, toksoidy czy izolowane antygeny białkowe. Dlatego zdarza się, że szczepionki rekombinowane oraz anatoksyny są klasyfikowane jako ich podtyp.
PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA ZAWARTOŚĆ:
- Szczepionki monowalentne (jednoskładnikowe):
Zawierają antygeny pochodzące od jednego drobnoustroju lub jeden rodzaj drobnoustroju. Po podaniu szczepionki monowalentnej nabywa się odporność tylko wobec jednej choroby zakaźnej.
Przykład: szczepionka przeciwko gruźlicy (BCG).
- Szczepionki poliwalentne (wieloskładnikowe):
Zawierają antygeny pochodzące z kilku typów drobnoustrojów lub kilka typów tego samego drobnoustroju.
Przykład: szczepionka przeciwko poliomyelitis, pneumokokom.
- Szczepionki skojarzone:
Dzięki zawartości kilku drobnoustrojów lub antygenów, które pochodzą od kilku drobnoustrojów, zapewniają odporność przeciw więcej niż jednej chorobie jednocześnie. Jako zaletę szczepionek skojarzonych wymienia się redukcję liczby wykonywanych wkłuć i tym samym, uproszczenie kalendarza szczepień.
Przykład: szczepionka przeciw odrze, różyczce i śwince.
Ponadto szczepionki można podzielić ze względu na:
- rodzaj wykorzystanego drobnoustroju (bakteryjne, wirusowe i mieszane),
- zakres działania uodparniającego (swoiste i nieswoiste),
- postać (płynne i liofilizowane),
- drogę podania (do wstrzykiwań i doustne).
Bezpieczeństwo stosowania szczepionek
Aby szczepionka została dopuszczona do stosowania u ludzi, musi spełnić szereg istotnych warunków oraz przejść proces dokładnych i rzetelnie przeprowadzonych badań klinicznych. Przede wszystkim nie może wywoływać ciężkich objawów chorobowych. Po podaniu szczepionki dopuszcza się jedynie niewielkie objawy uboczne. Aby była uznana za skuteczną, musi posiadać co najmniej kilkuletnie działanie ochronne przy zakażeniu prawdziwym drobnoustrojem. Powinno ono zostać udowodnione u większości zaszczepionych osób. Warto pamiętać, że to jak skuteczna będzie dana szczepionka, zależy nie tylko od zastosowania odpowiednich substancji swoistych i pomocniczych oraz sposobu jej produkcji. To także efekt sprawności układu odpornościowego i wieku osoby szczepionej oraz doboru właściwego schematu szczepienia. Poza tym dobra szczepionka powinna spełniać wymogi natury praktycznej, takie jak: stabilność, łatwość do zastosowania czy niezbyt wysoki koszt.
Szczepionka to preparat złożony, więc tak jak w przypadku leków, istnieje ryzyko wystąpienia reakcji niepożądanych. Określa się je mianem niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP). U zdecydowanej większości pacjentów ich przebieg jest łagodny, a najczęstsze objawy to gorączka i odczyn (ból, zaczerwienienie i/lub obrzęk) w miejscu wstrzyknięcia. Zazwyczaj samoistnie ustępują one w przeciągu kilku dni i nie wymagają interwencji lekarza. Współcześnie, prawdopodobieństwo wystąpienia poważnego NOP jest niższe niż ryzyko zachorowania na daną chorobę zakaźną wraz z późniejszymi skutkami ubocznymi. Prawidłowa kwalifikacja pacjenta do szczepienia i wykrycie ewentualnych przeciwwskazań pozwala jeszcze bardziej je zredukować.
Przeciwwskazaniem do szczepień określamy te stany i sytuacje kliniczne, w których podanie pacjentowi szczepionki obarczone jest większym ryzykiem wystąpienia niepożądanych reakcji lub może okazać się nieskuteczne. Ze względu na czas trwania dzielimy je na przeciwwskazania czasowe (ciąża) oraz trwałe (ciężka reakcja alergiczna na poprzednią dawkę szczepionki). Wyróżnia się także:
- Przeciwwskazania bezwzględne
Stany, w których ryzyko wystąpienia poważnego NOP (niepożądanego odczynu poszczepiennego) jest tak duże, że szczepienie należy odroczyć bądź też całkowicie z niego zrezygnować (np. zakażenie HIV, okres 2 lat od przeszczepu szpiku).
- Przeciwwskazania względne
Stany, w których ryzyko wystąpienia poważnego NOP jest nieznacznie zwiększone i należy zachować szczególną ostrożność (np. wysypka uczuleniowa, po przetoczeniu krwi).
- Przeciwwskazania fałszywe
Zaburzenia lub choroby, które bezpodstawnie traktowane są jako przeciwwskazania do szczepień. (np. wcześniactwo, przewlekła antybiotykoterapia).
Mity na temat szczepionek
MIT PIERWSZY: Nie powinno się szczepić wcześniaków
Wcześniaki nie mają w pełni ukształtowanego układu odpornościowego, co wyjaśnia potrzebę i istotę ich szczepienia. Konsekwencją przedwczesnego porodu jest mniejsza liczba przeciwciał matki przekazanych przez łożysko oraz niższy stopień rozwoju odporności na poziomie komórkowym. W porównaniu do dzieci urodzonych o czasie, u wcześniaków występuje zwiększone ryzyko zakażeń bakteryjnych i wirusowych. Krztusiec, grypa, inwazyjna choroba pneumokokowa czy biegunka rotawirusowa mogą stanowić dla nich śmiertelne zagrożenie. Szczepienia wcześniaków przeciwko powyższym chorobom są skuteczne – po podaniu antygenów uzyskuje się odpowiedź odpornościową zbliżoną do noworodków donoszonych. Tylko ciężki stan kliniczny dziecka stanowi wskazanie do odroczenia szczepień.
MIT DRUGI: Szczepionki powodują autyzm
W 1998 roku na łamach prestiżowego czasopisma medycznego ,,The Lancet’’ opublikowano artykuł Andrew Wakefielda, sugerujący związek szczepionki MMR ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia autyzmu. Publikacja ta wstrząsnęła opinią publiczną. Oparte na niej przekonanie, że szczepionki powodują autyzm stanowi nadal częsty argument za ich rzekomą szkodliwością. To przeświadczenie jest jednak fałszywe, bowiem 6 lat po publikacji artykułu, w wyniku dziennikarskiego śledztwa udało się dowieść, że wyniki badań zostały sfałszowane. Ostatecznie publikacja została wycofana, a jej autor pozbawiony prawa do wykonywania zawodu lekarza na terenie Wielkiej Brytanii. Wiarygodne badania kilku niezależnych ośrodków badawczych jednoznacznie wskazują na brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy podaniem szczepionki, a wystąpieniem autyzmu [3]. Zaburzenie to pojawia się z jednakową częstotliwością wśród dzieci zaszczepionych jak i niezaszczepionych.
MIT TRZECI: Szczepionki to spisek koncernów farmaceutycznych
Wśród przeciwników obowiązkowych szczepień nie brakuje głosów, iż firmy farmaceutyczne opracowują i promują je w celu zwiększenia zysków. W rzeczywistości, producenci szczepionek zarabiają na nich tak, jak na innych produktach medycznych, a przychody z ich sprzedaży stanowią jedynie 2-3% rynku farmaceutycznego. W porównaniu do szczepionek, większe zyski notuje się podczas sprzedaży leków przeciwbólowych lub antydepresantów. Opracowanie nowej szczepionki, a następnie wprowadzenie jej na rynek to długotrwały i bardzo kosztowny proces.
Szczepienia w Polsce
W Europie, podobnie jak w innych częściach świata, występują różne formy obowiązkowości szczepień. Istnieją kraje, w których pomimo braku przymusu w tej kwestii, od lat utrzymuje się stan wysokiego zaszczepienia. W pozostałych jest on podtrzymywany dzięki różnym obostrzeniom, karom finansowym czy też wykluczeniu nieszczepionych dzieci z systemu edukacji publicznej.
Polska to państwo, w którym na obywateli nakładany jest obowiązek administracyjny poddania się szczepieniom. Jego niespełnienie może podlegać karze grzywny lub nagany. Dotyczy to również rodziców, którzy nie wyrazili zgody na zaszczepienie swoich dzieci. Dla przykładu, 94% urodzonych w 2011 r. dzieci zostało zaszczepionych zgodnie z kalendarzem szczepień.
W Polsce bezpłatne szczepienia obowiązkowe są wykonywane do ukończenia 19. roku życia i u osób szczególnie narażonych oraz gdy wymagają tego okoliczności uwarunkowane sytuacją epidemiologiczną. Zawsze poprzedzają je lekarskie badania kwalifikacyjne.
Główny Inspektorat Sanitarny ma obowiązek wprowadzania tzw. Programu Szczepień Ochronnych na każdy rok. Poniżej znajduje się aktualny kalendarz szczepień:
Źródło: https://szczepienia.pzh.gov.pl/kalendarz-szczepien-2021/
Szczepieniami obowiązkowymi w Polsce w 2021 roku są szczepienia przeciwko:
- gruźlicy,
- zakażeniom pneumokokowym,
- błonicy,
- krztuścowi,
- polio (poliomyelitis),
- odrze,
- śwince,
- różyczce,
- tężcowi,
- wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B),
- oraz zakażeniom przeciwko Haemophilus influenzae typu B.
W przypadku osób z grup podwyższonego ryzyka należy uzupełnić tę listę o szczepienia przeciwko ospie wietrznej, błonicy, tężcowi i wściekliźnie.
Oprócz szczepień obowiązkowych istnieją również szczepienia nieobowiązkowe, ale zalecane. Należą do nich szczepienia przeciwko następującym chorobom zakaźnym:
- ospa wietrzna,
- kleszczowe zapalenie mózgu,
- wirusowe zapalenie wątroby typu A (WZW typu A),
- grypa,
- zakażenia rotawirusowe i meningokokowe.
Osoby udające się w podróż zagraniczną w rejony zagrożone zwiększonym ryzykiem zachorowania na choroby tropikalne, powinny porównać swój stan zaszczepienia z listą szczepień obowiązkowych oraz tych zalecanych przeciwko chorobom tropikalnym. I tak na przykład, zgodnie z Międzynarodowymi Przepisami Zdrowotnymi Światowej Organizacji Zdrowia, podczas podróży do części krajów Afryki i Ameryki Południowej, wymagane jest szczepienie przeciw żółtej gorączce.
Wieloletnie doświadczenie stosowania szczepionek wskazuje na ich skuteczność w walce przeciwko wielu niebezpiecznym chorobom zakaźnym. Dzięki szczepieniom, udało się uzyskać prawie całkowitą redukcję zapadalności na wiele z nich i ocalić życie milionów osób. Także w obliczu pandemii koronawirusa, szczepienia przeciwko COVID-19 stanowią szansę na zwalczenie choroby i szybszy powrót do normalności.
Pola Dryja
Źródła:
- Maria Ptak, Włodzimierz Ptak, Marian Szczepanik „Podstawy immunologii”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2021, wyd. 1
- „6 mitów na temat szczepionek” materiał Instytutu Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego – Collegium Medicum w Krakowie, 2018
- https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/gdzie-mozna-znalezc-dowody-na-brak-zwiazku-przyczynowego-pomiedzy-autyzmem-a-szczepieniami/
- https://szczepienia.pzh.gov.pl/wszystko-o-szczepieniach/
- https://www.szczepienia.pl/
- https://ec.europa.eu/health/vaccination/confidence_en
- https://www.gov.pl/web/zdrowie/szczepienia-obowiazkowe-i-zalecane
- https://www.gov.pl/web/szczepimysie/coraz-wiecej-polakow-deklaruje-chec-zaszczepienia-przeciw-covid-19
- https://www.mp.pl/pacjent/szczepienia/sytuacje-szczegolne/52625,szczepienia-niepozadane-reakcje-i-przeciwwskazania
- https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/szczepienia/158386,przeciwwskazania-uniwersalne-do-szczepien