Zespół jelita drażliwego (określany także często skrótem IBS, pochodzącym od angielskiej nazwy Irritable Bowel Syndrome), jest czynnościowym zaburzeniem przewodu pokarmowego, charakteryzującym się bólem brzucha, związanym ze zmianą konsystencji stolca lub rytmu wypróżnień.
W rozpoznaniu zespołu jelita drażliwego stosuje się tzw. Kryteria Rzymskie III. Zgodnie z tymi wytycznymi, IBS występuje, gdy dyskomfort trawienny i ból brzucha utrzymują się przez co najmniej 3 dni w miesiącu, przez okres 3 miesięcy (12 tygodni) i związany jest z :
- ustąpieniem lub zmniejszeniem nieprzyjemnych dolegliwości po wypróżnieniu,
- zapoczątkowaniem dolegliwości powiązanych ze zmianą częstości wypróżnień,
- zapoczątkowaniem dolegliwości powiązanych ze zmianą konsystencji stolca.
Patofizjologia zespołu jelita drażliwego
Wiedza na temat patogenezy zespołu jelita nadwrażliwego jest stale uzupełniana, jednak wciąż nie jest kompletna. Nie budzi wątpliwości, że objawy IBS są wynikiem dysregulacji „osi mózg–jelito”, co manifestuje się zaburzeniami czucia trzewnego. Nie ma jednoznacznej przyczyny, która leży u podstaw etiologii tej dysregulacji. Nieprawidłowości te bowiem mogą być spowodowane przez współistnienie wielu bodźców predysponujących do wystąpienia IBS. Udowodniono, że rodzaj objawów zespołu jelita drażliwego może wynikać z różnych czynników etiologicznych w obrębie odpowiednich podgrup pacjentów.
Wyróżniono następujące mechanizmy patofizjologiczne zespołu jelita nadwrażliwego:
1. Rola ośrodkowego układu nerwowego:
– zmieniona modulacja bodźców sensorycznych,
– spadek aktywacji szlaku inhibitorów bólowych.
2. Oś mózg–jelito:
– zaburzenia regulacji autonomicznej,
– zmieniona oś podwzgórze-przysadka.
3. Czynniki jelitowe:
– wydzielanie serotoniny,
– interakcje flora bakteryjna–śluzówka jelita,
– reaktywność immunologiczna,
– czynniki wydzielnicze.
Do głównych objawów IBS zalicza się:
- ból brzucha,
- zmianę częstości wypróżnień,
- wzdęcie brzucha,
- zmianę wyglądu stolca,
- naglącą potrzebę oddania stolca,
- uczucie niepełnego wypróżnienia,
- wydalanie śluzu.
Objawy kliniczne:
- Objawy ze strony przewodu pokarmowego
Kluczowym objawem zespołu jelita nadwrażliwego jest przewlekły lub nawracający ból i/lub dyskomfort w jamie brzusznej związany ze zmianą rytmu wypróżnień.
Obecnie wyróżniono 3 postacie zespołu IBS. Występowanie danego podtypu determinują dominujące objawy. Wyróżniamy:
- IBS–D (irritable bowel syndrom – diarrhoea) – z dominującą biegunką, ten typ najczęściej występuje u mężczyzn,
- IBS–C (irritable bowel syndrom – constipation) – z dominującymi zaparciami, częstszy u kobiet,
- IBS–M (irritable bowel syndrom – mixed) – podtyp mieszany.
2. Objawy spoza przewodu pokarmowego oraz choroby współistniejące
Objawy spoza przewodu pokarmowego obejmują głównie (zgodnie z częstością występowania): ból głowy (23–45%), ból pleców (27–81%), uczucie zmęczenia (36– 63%), bóle mięśni (29–36%), bolesne stosunki płciowe (9–42%), częste oddawanie moczu (21–61%), inne objawy urologiczne oraz zawroty głowy (11–27%).
Częstymi współistniejącymi schorzeniami gastroenterologicznymi są zaburzenia somatyczne, takie jak refluks żołądkowo-przełykowy (GERD), dyspepsja czynnościowa, fibromialgia, zespół przewlekłego zmęczenia, chroniczny ból miednicy, zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego oraz śródmiąższowe zapalenie pęcherza moczowego.
Diagnostyka
Rozpoznania IBS często dokonuje się na podstawie dokładnie przeprowadzonego wywiadu, uwzględniającego obecność lub brak objawów alarmowych wraz z dokładnym badaniem przedmiotowym, które obejmuje także badanie „per rectum”.
U osób młodych (przed 45 rokiem życia), bez objawów alarmowych, wystarczą podstawowe badania laboratoryjne (morfologia, CRP, TSH i próby wątrobowe) oraz badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej. U osób starszych, nawet bez dolegliwości, powinno wykonać się badanie profilaktyczne jelita grubego, czyli kolonoskopię. Niekiedy u osób z dominującą biegunką zalecane są badania diagnostyczne w kierunku choroby trzewnej.
Leczenie
Podstawą leczenia zespołu jelita drażliwego jest nawiązanie dobrej relacji między lekarzem a pacjentem. Priorytetem terapii jest łagodzenie objawów IBS, ponieważ często trudne jest wykrycie czynnika wywołującego to schorzenie i tym samym – leczenie przyczynowe. Kuracja obejmuje zarówno farmakoterapię, która ma charakter wspomagający, jak również konieczną do uzyskania zadowalających efektów terapeutycznych – zmianę diety oraz stylu życia.
Ważnym elementem leczenia żywieniowego w IBS jest wzbogacanie codziennej diety o probiotyki, niezależnie od postaci zespołu. U każdego pacjenta, szczególnie z postacią zaparciową IBS, korzystne może być dodawanie do diety błonnika. Należy zaznaczyć, że pomimo iż błonnik w diecie skraca czas pasażu jelitowego, to jego obecność w przewodzie pokarmowym może nasilać bóle brzucha i wzdęcia. U osób opornych na leczenie, zwłaszcza z postacią biegunkową lub mieszaną IBS, u których wykluczono chorobę trzewną, można rozważyć co najmniej kilkutygodniową próbę zastosowania diety bezglutenowej.
Preparaty stosowane w farmakoterapii IBS obejmują:
- preparaty pęczniejące
Do preparatów pęczniejących zalicza się: nasiona czy łuski babki jajowatej, metylocelulozę, włókna kukurydzy, polikarbofil wapnia. Suplementacja błonnika jest często stosowana w początkowym okresie zespołu jelita nadwrażliwego. Błonnik może zwiększać częstotliwość wypróżnień w postaci zaparciowej, lecz może nie być skuteczny w łagodzeniu bólu brzucha i innych objawów. Co więcej, środki pęczniejące w dawkach terapeutycznych mogą powodować objawy niepożądane, takie jak wzdęcia oraz uczucie bólu i dyskomfortu w jamie brzusznej. Z tego powodu zaleca się stopniowe włączanie tych preparatów, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia objawów ubocznych, szczególnie u osób przyjmujących stosunkowo mało błonnika w swojej diecie lub u pacjentów z dominującymi wzdęciami brzucha. Błonnik rozpuszczalny (babka płesznik, babka jajowata, polikarbofil wapnia) jest skuteczniejszy niż nierozpuszczalny (kukurydza, otręby pszenne).
- preparaty przeciwbiegunkowe
Preparaty te, stosowane systematycznie lub w razie potrzeby, mogą być bardzo skuteczne u części pacjentów z biegunkową postacią przypadku naglących wypróżnień, bardzo częstych wypróżnień czy nietrzymania stolca. Preferowane jest również przyjmowanie ich profilaktycznie przed wyjściem z domu, przed długą podróżą samochodem, przed posiłkiem lub w sytuacjach stresowych. Mogą hamować biegunkę i niepokój przed zaostrzeniem objawów, często odczuwanych u pacjentów z tym zespołem.
- preparaty przeczyszczające
Preparaty o działaniu osmotycznym są dostępne bez recepty i szeroko stosowane w leczeniu zaparciowej postaci IBS oraz w przewlekłych zaparciach. Glikol polietylenowy lub preparaty zawierające magnez są zazwyczaj bezpieczne i dobrze tolerowane. Glikol polietylenowy może być bez obaw przyjmowany przez pacjenta pod nadzorem lekarza. Laktuloza i sorbitol również mogą zwiększać częstotliwość wypróżnień, często jednak towarzyszą im objawy niepożądane, jak wzdęcia czy kurczowe bóle brzucha. Preparaty przeczyszczające, takie jak senes, cascara (szakłak amerykański) czy bisakodyl, choć nie są dostępne wystarczające dane potwierdzające ich skuteczność w zespole jelita drażliwego, mogą być użyteczne jako sporadycznie przyjmowane leki w uporczywych zaparciach. Mogą jednak powodować kurczowe bóle brzucha, luźne stolce czy naglące wypróżnienia.
- leki rozkurczowe
Leki rozkurczowe działają poprzez bezpośredni wpływ na mięśnie gładkie jelita lub dzięki swoim antycholinergicznym i antymuskarynowym właściwościom. Objawy niepożądane, takie jak suchość w ustach, zaparcia, zatrzymanie moczu czy zaburzenia widzenia, mogą uniemożliwiać stosowanie ich u niektórych pacjentów.
- leki przeciwdepresyjne
Racjonalne uzasadnienie stosowania leków przeciwdepresyjnych w IBS wynika z tego, że preparaty te mogą modyfikować percepcję bólu poprzez ośrodkową modulację zwrotnego wychwytu neurotransmiterów, a także hamowanie przenoszenia bodźców czuciowych w nerwach aferentnych oraz wydłużenie czasu transportu jelitowego. Wpływają one także korzystnie na współistniejące objawy psychoemocjonalne.
- antybiotyki, probiotki i prebiotykiModulacja mikrobioty jelitowej, m.in. za pomocą niewchłanialnych antybiotyków oraz prebiotyków i probiotyków, jest przykładem terapii, której celem jest poprawa stanu mikrobioty jelitowej. Jej efektem jest zmniejszenie lub ustąpienie objawów ze strony przewodu pokarmowego. Probiotyki przyczyniają się do zmiany profilu cytokin z prozapalnego na przeciwzapalny oraz wzmocnienie bariery ochronnej nabłonka.
Zespół jelita drażliwego to schorzenie występujące coraz częściej wśród populacji globalnej. Szacuje się, że może na nie cierpieć nawet 20% ludności krajów rozwiniętych. Największą liczbę zachorowań odnotowuje się u mieszkańców Ameryki Północnej i Europy. W związku z tym, kluczową rolę spełnia stałe zwiększanie świadomości społecznej. Powoduje to uzupełnienie wiedzy na temat IBS oraz zachęca pacjentów z objawami do konsultacji lekarskich.
Zuzanna Ronkiewicz
Źródła:
1. ,,Zespół jelita drażliwego”- Elizabeth J. Videlock i Lin Chang, Center for Neurobiology of Stress, Division of Digestive Diseases, David Geffen School of Medicine at UCLA, Los Angeles, CA, USA (12.10.2020)
2. ,,Probiotyki w gastroenterologii — aktualny stan wiedzy”- Hanna Szajewska, Klinika Pediatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego; 2015
https://journals.viamedica.pl/gastroenterologia_kliniczna/article/view/42784/31367
3. ktomalek.pl/blog/zespol-jelita-drazliwego-objawy-i-leczenie/w-372#czym-jest-zespol-jelita-drazliwego
4. ,,Dieta l-fodmap w leczeniu zespołu jelita drażliwego”- K. Pawlak, R. Rudzik, M. Lewiński, S. Majcher, S. Słuczanowska-Głąbowska; Katedra i Zakład Fizjologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, 2017 ptfarm.pl/pub/File/Bromatologia/2017/Nr%202/Bromatologia%202_2017%20art%2013%20s%20179-183.pdf