Maj to Miesiąc Świadomości Zdrowia Psychicznego. W tym czasie szczególnie skupiamy się na dobrym samopoczuciu psychicznym – jego znaczeniu, ochronie oraz dostępności pomocy dla osób zmagających się z trudnościami emocjonalnymi i psychicznymi. Wiele przypadków leczonych jest farmakologicznie. W dzisiejszym artykule skupimy się na działaniach niepożądanych leków przeciwdepresyjnych.
Depresja to ciężka choroba psychiczna, utrudniająca normalne funkcjonowanie w wielu obszarach życia. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że do 2030 roku będzie to najczęściej występująca choroba na świecie. W naszym kraju choruje na nią 1,2 miliona osób, a wśród populacji ogólnej – 10%. Dane z Narodowego Funduszu Zdrowia donoszą, iż w 2021 roku leki przeciwdepresyjne nabyło 1,5 miliona osób. Wśród nich najpopularniejszym wyborem są leki z grupy SSRI. Pomimo wielu zalet nie są wolne od działań niepożądanych, a skoro depresja stanowi narastający problem, warto co nieco sobie o nich odświeżyć. 8, 9
Krótkie przypomnienie z farmakologii
SSRI to leki z grupy inhibitorów wychwytu monoamin, a mówiąc dokładniej – serotoniny. Akronim SSRI rozwinąć można jako selective serotonin reuptake inhibitors, a więc selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny. Nazwa ta odzwierciedla mechanizm działania tych leków – blokują one białko SERT znajdujące się w szczelinie synaptycznej, a którego zadaniem jest przechwycenie serotoniny, celem jej enzymatycznego rozłożenia. Blokada wspomnianego białka pociąga za sobą wzrost stężenia tego neurotransmitera. Są to obecnie leki pierwszego wyboru w leczeniu depresji. Oprócz tego mogą być stosowane w terapii zaburzeń odżywiania, np. anoreksji czy bulimii czy w atakach paniki.
Przedstawicielami grupy są: fluoksetyna, paroksetyna, fluwoksamina, sertralina, citalopram oraz jego S-enancjomer escitalopram. Uważane są za najbezpieczniejsze leki p/depresyjne (na czele z sertraliną i escitalopramem), zwłaszcza w porównaniu do starszych leków, takich jak TLPD (trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne). Mimo to, również wywołują działania niepożądane, takie jak:
- zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego: nudności, wymioty, biegunki, zaparcia bóle brzucha,
- zaburzenia funkcji seksualnych: spadek libido,
- zwiększone ryzyko krwawienia, zwłaszcza w przypadku jednoczesnego stosowania leków przeciwzakrzepowych,
- ryzyko wydłużenia odcinka QT,
- wystąpienie zespołu serotoninowego.
Najpowszechniejszymi z tych działań są dysfunkcje seksualne oraz problemy gastroenterologiczne, na których skupimy się w dalszej części artykułu. 2, 7
Dysfunkcje przewodu pokarmowego
Problemy z przewodem pokarmowym są najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Zaliczają się do nich nudności, wymioty, biegunki, zaparcia czy rzadziej – nasilone ryzyko krwawień zwłaszcza z górnego odcinka przewodu pokarmowego.
Nudności występują u 17% do 26% pacjentów, a nieco ponad ⅓ chorych (32%) doświadcza ich nawet po upływie 3 miesięcy terapii. Uważa się, że to fluwoksamina charakteryzuje się największym negatywnym wpływem na przewód pokarmowy, a citalopram z kolei jest pod tym względem najlepiej tolerowany.
Według niektórych badań jednym ze sposobów na zmniejszenie tego typu dolegliwości jest zastosowanie form leku o przedłużonym uwalnianiu. Pomocne przy obecności wymiotów może być z kolei zażycie leku razem z niewielkim posiłkiem. Wsparciem mogą być również antagoniści receptorów histaminowych H1 czy inhibitory pompy protonowej (IPP).
Zastosowanie IPP niesie ze sobą dodatkową korzyść – pozwala bowiem na zmniejszenie ryzyka wystąpienia krwawień, na które narażeni są pacjenci, zwłaszcza, jeśli przyjmują równocześnie inne leki obniżające krzepliwość krwi. Gastroprotekcja powinna być prowadzona pod okiem lekarza.
Oprócz wspomnianych wyżej działań niepożądanych chorzy mogą także doświadczać biegunek. Biegunki te są z reguły przemijające, ale u niektórych osób stanowią trwały problem. Około 16% pacjentów zażywających leki z grupy SSRI doznało tych nieprzyjemności. Ulgę przynieść mogą leki zapierające, takie jak loperamid, czy diosmektyt. W przypadku tego ostatniego należy pamiętać o zastosowaniu co najmniej 2 godzinnego odstępu między przyjęciem leku p/depresyjnego a preparatu z diosmektytem.
Przeciwstawnymi do biegunek są zaparcia. Lekiem z opisywanej grupy, mającym najwyższą zdolność do wywołania zaparć jest paroksetyna. W radzeniu sobie z zaparciami pomagają aktywność fizyczna, odpowiednia podaż płynów oraz błonnika. Sposobami farmakologicznymi są środki zwiększające objętość mas kałowych czy substancje osmotycznie czynne. 3, 4, 5, 6
Dysfunkcje seksualne
Dysfunkcje w sferze seksualnej (m.in spadek libido) nie są obce pacjentom przyjmującym leki z grupy SSRI – dotykają one nawet 80% zażywających je osób, a niemal 100% chorych po upływie 30 minut od przyjęcia medykamentu doświadcza zmian w odczuciach płynących z narządów intymnych, a opisywanych jako “odrętwienie” lub wręcz podrażnienie. Problemy te zwykle zanikają po odstawieniu leku, aczkolwiek utrzymują się w trakcie terapii i stanowią wyzwanie dla pacjentów – prawie 30% z nich na własną rękę rezygnuje z terapii, właśnie z tego powodu. Istnieje jednak szereg rozwiązań łagodzących tę bolączkę.
Pierwszym, a zarazem bardzo istotnym jest wykluczenie innych możliwych przyczyn dysfunkcji – cukrzyca, nadużywanie alkoholu, depresja sama w sobie, czy choroby układu krążenia również przyczyniają się do wyżej wspomnianych dolegliwości.
Kolejną propozycją jest wzięcie na przeczekanie – u około 6-12% pacjentów objawy niepożądane łagodnieją lub ustąpią po 4 czy 6 miesiącach leczenia. To rozwiązanie sprawdza się głównie u osób doświadczających zaburzeń w sposób łagodny, więc jeśli nie przyniesie ono spodziewanych rezultatów, lub problemy są zanadto nasilone można rozważyć zmianę dawkowania.
Zmiana ta polega przede wszystkim na obniżeniu dawki – po obniżeniu dawki o 50% ponad 70% pacjentów doświadcza poprawy. Niestety, niesie to ze sobą ryzyko pojawienia się nawrotów choroby.
Aktywność seksualną można także odpowiednio zaplanować, np. na czas przed przyjęciem leku, lub na krótko po jego przyjęciu, zwłaszcza w przypadku tych substancji czynnych, cechujących się krótkim okresem biologicznego półtrwania. Warto jednak wspomnieć, że w tym przypadku brak jest przekonujących dowodów na skuteczność takiego postępowania.
Nietuzinkowym pomysłem są tzw. “wakacje lekowe”. Polegają one na zmniejszeniu przyjętej dawki leku, bądź jego odstawieniu na okres 1 do 3 dni. Poważną wadą takiego procederu jest pojawienie się objawów odstawiennych lub intensyfikacja objawów depresji. Z tego powodu opcja ta zalecana jest dla tych pacjentów, którzy z powodu dysfunkcji przerwaliby leczenie.
Z kolei w sytuacji, w której pacjent przyjmuje paroksetynę lub escitalopram, można rozważyć zmianę na inny lek, bowiem te dwa wyżej wspomniane niosą ze sobą największe ryzyko wystąpienia tych działań niepożądanych. Przykładami takich leków są: wortioksetyna, bupropion, moklobemid, mirtazapina oraz agomelatyna.
Jeśli chodzi natomiast o metody niefarmakologiczne wspomnieć należy chociażby o terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), terapii par, czy wprowadzeniu aktywności fizycznej. 1, 7
Słowo na koniec
Mimo występowania działań niepożądanych mogących skłonić nawet do samodzielnego ich odstawienia, SSRI zajmują pierwsze miejsce na podium, jeśli chodzi o wybór leczenia farmakologicznego depresji. Są to leki skuteczne (czego dowodzą badania) i pozwalające wrócić do zdrowego życia. Oprócz udzielenia koniecznych informacji o skutkach ubocznych leczenia warto przede wszystkim zwrócić uwagę na korzyści, jakie wynikają z ich przyjmowania.
Daria Pitra
Źródła:
- termedia.pl, Farmakologiczne możliwości leczenia zaburzeń libido, https://www.termedia.pl/mz/Farmakologiczne-mozliwosci-leczenia-zaburzen-libido,47387.html [Opublikowano: 18.06.2022, dostęp: 19.05.2025]
- R. Olszanecki, P.Wołkow, J.Jawień, Farmakologia, Redakcja naukowa – R.Korbut Wydanie I, strony 107-109 [Dostęp: 19.05.2025]
- K.Kelly, M.Posternak, E A. Jonathan, Toward achieving optimal response: understanding and managing antidepressant side effects, Dialogues Clin Neurosci 2008 Dec;10(4):409–418 [Dostęp: 19.05.2025]
- James M Ferguson, SSRI Antidepressant Medications: Adverse Effects and Tolerability Prim Care Companion J Clin Psychiatry 2001 Feb;3(1):22–27 [Dostęp: 19.05.2025]
- gdziepolek.pl, Czy mogę zastosować doraźnie Smectę lub Stoperan jeśli zażywam inne leki?, https://www.gdziepolek.pl/opinie-i-pytania/65895/laremid-czy-moge-zastosowac-doraznie-smecte-lub-stoperan-jesli-zazywam-inne-leki [Opublikowano: 19.11.2021, dostęp: 19.05.2025]
- M. Lipiński, P. Wierzbiński, Gastroprotekcja w wybranych sytuacjach klinicznych – o czym powinniśmy pamiętać? Lekarz POZ 6/2022: 405-411 [Dostęp: 19.05.2025]
- P.Eliasz, J.Damian, R.Mateusz, R.Przemysław, P.Dominika, S.Mateusz, S.Patrycja, S.Bartosz, K.Tomasz & S.Jakub, Zespół zaburzeń seksualnych po SSRI i zaburzenia seksualne związane ze stosowaniem SSRI- przegląd literatury, Journal of Education, Health and Sport. 2023;19(1):64-72 [Dostęp: 19.05.2025]
- depresja.org, https://depresja.org/o-depresji/ [Dostęp: 19.05.2025]
- nfz.gov.pl, Depresja – więcej niż smutek – Środa z Profilaktyką w OW NFZ, https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-oddzialow/depresja-wiecej-niz-smutek-sroda-z-profilaktyka-w-ow-nfz,590.html [Opublikowano: 22.02.2023, dostęp: 19.05.2025]