Stres jest czynnikiem, który towarzyszy nam od zawsze – kiedyś pomagał w mobilizacji organizmu i w ucieczce przed zagrożeniem, co pozwalało przetrwać naszym przodkom w nawet najcięższych warunkach. Jest zjawiskiem, którego nie da się całkowicie wyeliminować z życia, mimo że nie musimy na co dzień walczyć o pożywienie czy czuwać, aby drapieżnik nie zaatakował pod osłoną nocy. Obecnie mierzymy się z innymi, współczesnymi stresorami – praca, nauka, studia, kolokwia, ciągłe życie na najwyższych obrotach. Bez odpoczynku i samorozwoju to prosta droga do zmęczenia, braku motywacji i wypalenia, niezależnie od wieku, wykształcenia czy pozycji zawodowej.
Czym jest wypalenie zawodowe?
Jest to zjawisko, które tak naprawdę nie ma jednej definicji – Freudenberger i Richelson opisują wypalenie jako stan, w którym osoba doświadcza zmęczenia i frustracji, gdy jej zaangażowanie w daną sprawę, styl życia lub związek nie przynosi spodziewanej satysfakcji. Z kolei według Maslach, wypalenie to kompleksowa kondycja psychiczna, obejmująca wyczerpanie emocjonalne, depersonalizację oraz spadek poczucia własnej wartości.1
Wypalenie zawodowe wynika z długotrwałego lub powtarzającego się obciążenia związanego z intensywną pracą przez długi czas. Zrozumienie mechanizmu jego powstawania jest istotne dla zapobiegania temu zjawisku. Syndrom ten często rozwija się stopniowo, z początku niezauważalnie, jednak w końcu się ujawnia i staje realnym problemem dnia codziennego.
Zaczyna się niewinnie, jesteśmy przepełnieni ekscytacją, zauroczeniem nową pracą czy rozpoczętym kierunkiem studiów, w tym momencie narzucamy sobie wewnętrzną narrację „muszę dać z siebie wszystko”. Po czasie pojawiają się pierwsze kłody rzucane nam pod nogi – kolejne niezdane kolokwium, brak docenienia ze strony przełożonych, mało snu, ale wkładamy jeszcze więcej energii i zaangażowania, aby utrzymać wykreowany wcześniej obraz. Pojawia się frustracja, stres, życie zaczyna toczyć się wokół pracy czy studiów, zapominamy o przyjemnościach i odpoczynku. Wpadamy w wir pracoholizmu, na horyzoncie pojawiają się używki, czujemy się wyczerpani, a uczucie pustki i beznadziei coraz bardziej przytłacza i finalnie może doprowadzić nawet do rozwoju depresji. 2 3
Jakie objawy mogą świadczyć o początkach wypalenia i powinny być dla nas alarmujące?
- Brak motywacji do pracy czy nauki.
- Niechęć do innych osób, rosnąca chęć izolacji.
- Pojawienie się irytacji, drażliwości i odreagowywanie na najbliższych.
- Utrata zdolności do odpoczynku, mniejsza kreatywność.
Problemy ze snem i inne objawy ze strony układu somatycznego np. bóle głowy, problemy żołądkowo-jelitowe. 2 3
Wypalenie zawodowe wśród studentów to coraz powszechniejsze zjawisko
Sama nazwa „wypalenie zawodowe” może mylnie kojarzyć się tylko z osobami, które są już aktywne zawodowo. Niestety coraz częściej, można spotkać się z występowaniem wypalenia zawodowego wśród studentów, głównie, lecz nie tylko studentów kierunków medycznych.
Brytyjskie Stowarzyszenie Medyczne przeprowadziło w Anglii badanie na studentach medycyny, z wykorzystaniem kwestionariuszy. Interpretacja wyników jest alarmująca, gdyż znaczna większość – bo aż 85% ankietowanych – sklasyfikowano jako „wyczerpanych” według Skali Wypalenia Oldenburga. Jest to wyraźny sygnał, że warto przeprowadzić dokładniejsze badania, na większą skalę, gdyż problem bez wątpienia istnieje.8
Również w Hiszpanii, przeprowadzono badanie na studentach kierunku medycznego, które polegało na wypełnieniu przez nich ankiety, podzielonej na dwie części.
Część pierwsza dotyczyła aspektów osobistych, a druga wypalenia zawodowego. Aby ułatwić interpretację wyników, podzielono drugi fragment kwestionariusza na trzy podskale – wyczerpanie, cynizm i poziom efektywności akademickiej. Wyniki tego badania pokazują, jak duży jest problem z występowaniem wypalenia zawodowego wśród badanych oraz jasno wykazały zależność, z której wynika, że im dłużej dana grupa studiuje medycynę, tym więcej w niej przypadków studentów doświadczających burnout’u. 9
W Salzburgu w Prywatnym Uniwersytecie Medycznym Paracelsus prowadzony jest 5-letni program medyczny, zamiast standardowego 6-letniego. Napięty harmonogram zajęć i obciążenie pracą skutkuje tym, że poziom stresu wśród studentów jest wysoki, dlatego też przeprowadzono trzy badania, które miały na celu ustalić, czy studenci wykazują objawy wypalenia zawodowego. Do oceny wyników wykorzystano Inwentarz Wypalenia Maslacha (obejmujący takie aspekty jak: wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja lub cynizm i niski poziom osiągnięć osobistych) oraz Teorię Sześciu Czynników Wypalenia (obejmującą obciążenie pracą, kontrolę, nagrodę, społeczność, sprawiedliwość i wartości). W celu porównania wykorzystano istniejące już austriackie normy opracowane przez jednego z naukowców. Na podstawie wymienionych narzędzi badawczych, obliczono współczynnik wypalenia zawodowego, który wyraźnie wskazuje na występowanie wypalenia zawodowego wśród studentów, a dodatkowo, że jego częstość rośnie liniowo, z roku na rok studiowania.10
Bez spiny, są drugie terminy – czyli czasami warto odpuścić
Stres, przepracowanie, zmęczenie, które prowadzą do burnout’u, nie wpływają korzystnie ani na efektywność pracy, ani na nasze zdrowie. Co więc zrobić, aby nie narazić się na negatywne skutki wypalenia?
Zacznę od czegoś z pozoru błahego, ale jak się okaże, nie do końca, mianowicie – prawidłowa dieta. Kortyzol, znany jako hormon stresu, wydzielany w nadmiarze może powodować odkładanie się tkanki tłuszczowej, co związane jest ze zwiększeniem wydzielania greliny – tzw. hormonu głodu. Nasila ona uwalnianie hormonów hiperglikemizujących: glukagonu, adrenaliny i kortyzolu, blokując adiponektynę, co w dłuższej perspektywie może doprowadzić do otyłości, cukrzycy, miażdżycy czy chorób zapalnych, dlatego należy pamiętać o trzymaniu się (oczywiście z rozsądkiem) określonej kaloryczności.
Ważnym aspektem odpowiednio zbilansowanej „antystresowej diety” są składniki, które pozytywnie wpływają na funkcje poznawcze, a należą do nich przede wszystkim:
- wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 (znajdują się w tłustych gatunkach ryb morskich m.in. łosoś, makrela),
- flawonoidy (gorzka czekolada, zielona herbata, owoce cytrusowe, czerwone wino),
- witaminy z grupy B (jaja kurze, mleko i jego przetwory, mięso, ryby, produkty zbożowe pełnoziarniste, nasiona roślin strączkowych),
- cholina (żółtka jaj, nasiona soi),
- witaminy C, D, E (cytrusy, papryka, pietruszka [wit.C]; olej z wątroby dorsza, żółtko jaj [wit. D]; oleje roślinne, orzechy laskowe, pestki dyni, migdały, nasiona słonecznika [wit.E],
- selen, żelazo, miedź (sery, ryby, rośliny strączkowe, orzechy).
W ramach ciekawostki warto wspomnieć o mikrobiocie i jej wpływie na obwodowy i ośrodkowy układ nerwowy. Niektórzy naukowcy sugerują, że mikrobiom jelitowy wpływa na regulację poziomu kluczowych neurotransmiterów, takich jak: serotonina, dopamina czy GABA (kwas gamma-aminomasłowy). Mimo ograniczonej ilości dowodów istnieje przypuszczenie, że może ona odgrywać kluczową rolę w regulacji nastroju i odpowiedzi organizmu na długotrwały stres, dlatego do diety (po konsultacji z dietetykiem) warto włączyć przyjmowanie prebiotyków z rodzaju Lactobacillus i/lub Bifidobacterium. 4 5
Poruszając temat diety, należy pamiętać, że aktywność fizyczna ma kluczowy wpływ na nasze samopoczucie, dlatego warto w wirze pracy wygospodarować czas na ulubioną formę wysiłku fizycznego – nieważne, spacer czy trening na siłowni, ważne, aby pamiętać o regularnym „wyprostowaniu kości”. Uprawianie sportu niesie ze sobą wiele korzyści, zaczynając od lepszego ukrwienia i odżywienia mózgu, co prowadzi do zwiększenia efektywności jego pracy, zwiększamy stężenie endorfin, a zmniejszamy kortyzolu, redukując tym sposobem napięcie spowodowane wysiłkiem psychicznym. Poprawie ulega pewność siebie i wzrasta wiara we własne umiejętności, a to zdecydowanie pomaga zmierzyć się z trudnościami napotykanymi na naszej drodze. 6
Ponadto dobre planowanie może zaoszczędzić nam chaosu i nieporządku, przez co unikniemy niepotrzebnego stresu. Jeżeli dorzucimy do tego jeszcze prawidłową higienę snu, regenerację, do której zaliczamy słuchanie ulubionej muzyki, czytanie książki, wyjście ze znajomymi czy weekendowy wypad na city break z drugą połówką, to w połączeniu z dobrym nastawieniem, dostaniemy przepis na spokojną głowę. Nie zawsze będziemy realizować w 100% założone cele. Ważne, aby skupiać się na pozytywnych aspektach naszego życia, w końcu czasami lepiej odpuścić jedną rzecz z check listy, poświęcając czas sobie i odpoczynkowi, aby w pełni sił wrócić do realizacji innych zadań.
A co, jeśli mimo wprowadzonych w życie rad czujemy, że burnout i tak nas dopadł? W takim momencie warto zgłosić się do psychologa, który pomoże określić potrzeby i naprowadzi na odpowiednią ścieżkę, w kierunku lepszego samopoczucia. 7
Podsumowanie
Będąc studentami wymagających kierunków, jesteśmy świadomi, z jaką presją i stresem jest to związane, dlatego bądźmy dla siebie wyrozumiali i pamiętajmy, że nie jesteśmy robotami, a to, że jednego dnia nie zrealizujemy wszystkich swoich planów lub coś nie pójdzie po naszej myśli, nie definiuje naszej wartości. W drodze po zdobycie wiedzy i kwalifikacji w danej dziedzinie, nie zapominajmy, a raczej egzekwujmy to, czego sami się uczymy, czy korzystamy z tej wiedzy i co będziemy przekazywać naszym pacjentom w trosce o ich zdrowie.
Klaudia Bodzek
Źródła:
- „Wypalenie zawodowe” Marta Anczewska, Piotr Świtaj, Joanna Roszczyńska; w Postępy Psychiatrii i Neurologii 2005; https://dokladamsie.org/wp-content/uploads/2022/04/Wypalenie-zawodowe-one-page.pdf [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano: 2005 r.]
- Wypalenie zawodowe wśród studentów – czy to możliwe? http://psychiatra-seksuolog-poznan.pl/?wypalenie-zawodowe-wsrod-stdentow-czy-to-mozliwe- [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano: 2023 r.]
- Burnout, zespół wypalenia , czyli nowe zjawisko stresu. https://mito-med.pl/artykul/burnout-zespol-wypalenia-czyli-nowe-zjawisko-stresu [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano: 2023 r.]
- Dieta a stres https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/194076,dieta-a-stres [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano 12.05.2021 r.]
- Dieta na stres – czyli co jeść, aby ukoić nerwy? https://www.nowafarmacja.pl/blog/dieta-na-stres-czyli-co-jesc-aby-ukoic-nerwy [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano 2.08.2019 r. ]
- https://www.emc-sa.pl/dla-pacjentow/blog/ruch-to-zdrowie-czyli-45-powodow-dlaczego-warto-uprawiac-sport [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano: 2022 r.]
- Jak skutecznie radzić sobie z wypaleniem zawodowym? https://twojpsycholog.pl/blog/jak-skutecznie-radzic-sobie-z-wypaleniem-zawodowym [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano 30.10.2023 r.]
- Wellbeing and burnout amongst medical students in England https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31692396/ [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano 6.11.2019 r.]
- Burnout syndrome in Spanish medical students https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33888118/ [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano 22.04.2022 r.]
- Burnout in medical students https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32880881/ [Dostęp 5.05.2024 r. Opublikowano 3.09.2020 r.]